Κλαούντιο Μάγκρις, Ιθάκη και πιο πέρα

Μετάφραση: Μαρία Φραγκούλη

Πού πηγαίνουμε λοιπόν, ρωτάει ο Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν –ήρωας του ομώνυμου μυθιστορήματος του Νοβάλις– τη μυστηριώδη γυναικεία μορφή που του φανερώθηκε δίπλα στον πανάρχαιο βράχο του δάσους, πού κατευθύνεται η πορεία μας;

«Πάντα προς το σπίτι», του απαντά η κοπέλα, οδηγώντας τον σε ένα πλατύ, φωτεινό ξέφωτο. Το ημιτελές, ατελείωτο μυθιστόρημα Heinrich von Ofterdingen, που ο νεαρός Νοβάλις γράφει την περίοδο 1799-1800, στο κατώφλι του τόσο πρόωρου θανάτου του (1801), παραμένει το αριστούργημα όχι μόνο της γερμανικής μα και της ευρωπαϊκής ρομαντικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για ένα από εκείνα τα μεγαλειώδη έργα όπου η ποίηση συνοψίζει συμβολικά την ουσία της ζωής και του πολιτισμού.

Μυθιστόρημα με στοιχεία παραμυθιού, που βρίθει φιλοσοφικής αλληγορίας και παθιασμένου λυρισμού, το Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν είναι μια μεταφορική οδύσσεια του ανθρώπινου πνεύματος, το ταξίδι του άνδρα που αφήνει το πατρικό σπίτι για να ριψοκινδυνεύσει στον κόσμο, για να εκτεθεί σε λάθη, παγίδες και πτώσεις, αλλά τελικά επιστρέφει στο σπίτι, όπως ο Οδυσσέας, ώριμος και μεγάλος πια, πλούσιος από όλες τις εμπειρίες καθώς και από τα βάσανα που αντιμετώπισε στη μεγάλη διαδρομή, τα οποία η ατομικότητά του ξεπέρασε, συγχώνευσε και έκανε δικά της.

Μαθητής του Σίλλερ στην Ιένα και φίλος του Σλέγκελ στη Λειψία, ο Νοβάλις γνώρισε και συναναστράφηκε τους Φίχτε, Χαίλντερλιν, Γκαίτε, Σέλλινγκ, Τηκ και τους άλλους πρωταγωνιστές της πρώτης ρομαντικής γενιάς που θεμελίωνε –με μιαν ανεπανάληπτη σύνθεση φιλοσοφίας και ποίησης, η οποία κορυφώθηκε στην ιδεαλιστική σκέψη– μια καθολική και οργανική σύλληψη του κόσμου.

Για τον Νοβάλις, ο σύνδεσμος που ενώνει τις άπειρες εμφανίσεις του πολλαπλού σε μιαν ολότητα, που τη διέπει ένας μοναδικός νόμος, είναι η ποίηση, εννοούμενη όχι ως έργο ή συγκεκριμένη άσκηση αλλά ως εμμενές ποιητικό πνεύμα, διάχυτο στο πραγματικό, ουσιαστικά όμοιο με την ίδια την αναπνοή της καθολικής ζωής, από την άνθιση και τον μαρασμό των φυτών μέχρι την άνοδο και την πτώση των αυτοκρατοριών και την κρυσταλλοποίηση των ορυκτών.

~.~

Ποιητής είναι όποιος εναρμονίζει τον λόγο του με τον ρυθμό του καθολικού ποιητικού πνεύματος, ταυτιζόμενος με αυτό και ακολουθώντας τη ροή του, η οποία τον οδηγεί στο μυστικό όλων των μορφών και του γίγνεσθαι, σε μακρινές άγνωστες χώρες και σε απόμακρες εποχές, στον σκοτεινό παλμό της ζωής των ζώων και των φυτών, στις χιλιετείς γεωλογικές διαστρωματώσεις στα έγκατα της γης.

Μια ποίηση εννοούμενη με τέτοιο τρόπο, εκτείνεται πάντα προς το άπειρο, πέρα από τις διακρίσεις και τα όρια των ολοκληρωμένων μορφών, οι οποίες ακυρώνονται στην αδιαφοροποίητη ερωτική αγκαλιά της νύχτας. Σε αυτήν αφιερώνει ο Νοβάλις τη φημισμένη ποιητική του συλλογή Ύμνοι στη νύχτα (1797-1800). Το σύμβολο της ποίησης είναι το γαλάζιο, χρώμα της απρόσιτης απόστασης και της διάφανης νοσταλγίας· συνεπώς, είναι επίσης το χρώμα του έρωτα (το γαλάζιο άνθος που, στο Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν, συμβολίζει την κορύφωση της ευτυχίας του Χάινριχ και της Ματίλντε) αλλά και του θανάτου, της αποσύνθεσης και της διάλυσης κάθε προσωρινής ατομικής μορφής, που περιορίζει το άπειρο.

Αιθέριος ώς το σημείο να τον διακρίνει μια ανησυχητική εύθραυστη φύση, συγκρατημένη από μια εσωτερική πυρετική φωτιά, αντιμετωπίζοντας συνειδητά τον θάνατο και ζώντας με τη λατρεία της αγαπημένης Σοφί που χάθηκε σε ηλικία δεκαπέντε ετών, ο Νοβάλις είναι ένας μεγαλειώδης ποιητής του θανάτου και της αρρώστιας, της ακατάλυτης και βασανιστικής συμβίωσης πνεύματος και σώματος, εσωτερικότητας και κοινωνίας, ιστορίας και φύσης, νόμου των πάντων και αναρχίας του ενός. Τα Αποσπάσματά του, όπως ορθά υπενθυμίζει ο γερμανιστής Τζόρτζιο Κουζατέλλι, είναι μια φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια άξια να τοποθετηθεί πλάι στον Χέγκελ.

Αυτή η εγκυκλοπαίδεια δεν μπορεί παρά να μείνει αποσπασματική, γιατί θέλει να αναπαραστήσει, με ρομαντικό τρόπο, το όλο και το άπειρο. Ακόμη και το Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν είναι κατ’ ανάγκην ημιτελές. Είναι η ιστορία ενός νέου, του Χάινριχ, που σχηματίζει και αναπτύσσει ολοκληρωτικά την προσωπικότητά του αντιμετωπίζοντας όλα όσα είναι διαφορετικά από αυτόν, την πολλαπλότητα της ζωής: φεύγει από τη γενέθλια πόλη, συναντά εμπόρους που του μιλούν για μακρινούς τόπους και αυλές φεουδαρχών, μέσα σε έναν ακαθόριστο και εκλεπτυσμένο Μεσαίωνα, μαθαίνει τα μυστικά των ορυκτών και της μυθικής Ανατολής, ανακαλύπτει τον έρωτα και τη μαγεία της ποίησης.

Στο δεύτερο μέρος του μυθιστορήματος, που απλώς σκιαγραφείται, όλα έπρεπε να ενοποιηθούν και να συμφιλιωθούν: Ανατολή και Δύση, κλασικισμός και παγανισμός, ζωή και θάνατος. Ο ίδιος ο χρόνος έπρεπε να καταργηθεί μέσα στο αιώνιο, στο σύγχρονο όλων των εποχών και του παρόντος, παρελθόντος και μέλλοντος. Οι ρομαντικοί αντέταξαν το πρότυπο του Χάινριχ –που θεμελιώνει την ανθρώπινη φύση του στην κεντρική αξία της ποίησης– στον Βίλχελμ Μάιστερ του Goethe, ο οποίος αντιθέτως φθάνει στην τέλεια ανθρώπινη φύση απαρνούμενος τα αχανή όνειρα της τέχνης και επιλέγοντας το όριο, την εργασία.

19575463920 Ο Νοβάλις είναι βέβαια ένας από τους πατέρες της σύγχρονης λογοτεχνίας, και επειδή διαλύει τις μορφές: η ποίησή του είναι απόσπασμα και εγκυκλοπαίδεια, ενώνει την τάση για το απόλυτο με το ημιτελές, αναμιγνύει όχι μόνο όλα τα λογοτεχνικά είδη αλλά επίσης λογοτεχνία και επιστήμη, ποίηση και φιλοσοφία, λυρική ποίηση και πραγματεία, αγγελική αγνότητα και γοητεία του νοσηρού, τραγούδι τροβαδούρων και ορυκτολογία. Η δημιουργία του είναι πάντα ανοιχτή, εκτείνεται πέρα από κάθε κατακτημένο αποτέλεσμα, το οποίο δεν μπορεί παρά να την διαψεύσει σε σχέση με τον απρόσιτο σκοπό που αυτή προκαθορίζει.

Όμως, ο Νοβάλις είναι επίσης ο δημιουργός μιας ολότητας, ανθρώπινης και ποιητικής, την οποία μπορούμε μόνο να νοσταλγούμε, μα που δεν είναι πια δική μας. Στην αποσπασματική εγκυκλοπαίδειά του όλα είναι σωστά και όλα ταιριάζουν: στις ατελείωτες λεπτομέρειες του πολλαπλού το πνεύμα ξαναβρίσκει πάντα τον εαυτό του, το δημιουργικό εγώ αναγνωρίζει την αιώνια και αμετάβλητη ατομικότητά του, η οποία δημιουργεί μες στα σκόρπια θραύσματα το πραγματικό, που αυτό διευθετεί και συνθέτει.

Η φιλοσοφική σκέψη, γεννημένη από τον αθάνατο ωκεανό της φαντασίας, ξαναρέει μακαρίως –αφού εγκατέστησε τα ορθολογικά της σχίσματα ανάμεσα σε αυτήν και στον κόσμο– σε εκείνον τον αρχικό ποιητικό ωκεανό. Σε ένα παραμύθι του Νοβάλις, ο νεαρός Υάκινθος εγκαταλείπει την αγαπημένη του Ροδάνθη λόγω της ακατανίκητης ανάγκης να ανακαλύψει το μυστήριο της Ίσιδος, αλλά στο τέλος του μεγάλου οδοιπορικού του ανακαλύπτει ότι πίσω από το πέπλο της Ίσιδος υπάρχει ό,τι εγκατέλειψε, ο ανθός του ρόδου.

Ο Νοβάλις μάς αφηγείται όσα, με άλλη γλώσσα, μας αφηγήθηκε η δυτική σκέψη με τον Χέγκελ και τον Μαρξ: η διαλεκτική εξέλιξη τού εγώ που συναντά το άλλο για να το ξεπεράσει και να το ενσωματώσει μέσα του, η πορεία του υποκειμένου που μέσα από τις περιπέτειες γίνεται ακόμη πιο έντονα ο εαυτός του, πλούσιο από τις εμπειρίες και τις ετερότητες που έκανε δικές του. Στον Νοβάλις, όπως μετά από έναν αιώνα στον Μπλοχ, επιστρέφουμε στο σημείο προέλευσης, σε μια παιδική ηλικία εξαγνισμένη από τη συνείδηση του πνεύματος ή, για τον Μπλοχ, απελευθερωμένη και αυθεντική μέσω της επανάστασης.

Το πρόσωπο του ανθρώπου, όπως το πρόσωπο αυτής της παιδικής ηλικίας, είναι το πρόσωπο του αιώνια ανθρώπινου, του παντοτινού ανθρώπου. Ήδη ο Γκαίτε του δεύτερου Φάουστ βρίσκεται πέρα από αυτή την παρηγορητική καθολικότητα, γιατί στην παρωδιακή διάλυση των λογοτεχνικών μορφών προαισθάνεται το τέλος ή τη μεταμόρφωση του χιλιετούς ανθρώπινου προσώπου, την εξέλιξη μιας ανθρωπολογικής μετάλλαξης που μόνο ο Νίτσε θα διατυπώσει ανοιχτά.

~.~

Η οδύσσεια αυτού του νέου ανθρώπου, που ακόμη δεν έχει φθάσει και δεν κατανοείται πια με ουμανιστικά μέτρα, γράφτηκε από έναν ποιητή που επικαλείται ρητά τον Νοβάλις, δηλαδή τον Μούζιλ, οι ήρωες του οποίου προχωρούν σε μια ευθύγραμμη οδύσσεια χωρίς τέλος και επιστροφή, σε διαρκή εξέταση και πειραματισμό του κόσμου, ώστε μετατρέπονται διαρκώς σε άλλους και διαφορετικούς από τον εαυτό τους. Στον Νοβάλις αντιλαμβανόμαστε τον γλυκό και καθησυχαστικό κύκλο της ζωής που γυρνά και επιστρέφει για να σώσει και να επαναλάβει την αμετάβλητη τάξη της ύπαρξης, ακόμη και στον Οδυσσέα του Τζόυς, ίσως τον τελευταίο μεγάλο φύλακα της ουμανιστικής παράδοσης και του χιλιετούς ατομικού υποκειμένου.

Στο Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν υπάρχει μια καθολική ερωτική αντιστοιχία ανθρώπου και φύσης· υπάρχει σύνδεση και συνέχεια, υπάρχει η κυκλοφορία του ζωτικού χυμού, έτσι όπως στον Οδυσσέα υπάρχει η τρυφερή και βλεννώδης θαλπωρή της οιδιπόδειας επανάληψης, η συνέχεια της γέννησης και των απογόνων, της πατρικής και μητρικής αγάπης. Στο Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν το ατομικό υποκείμενο, κατά την περιπλάνησή του, αντικατοπτρίζεται και βρίσκεται παντού και αδιάκοπα· βυθίζεται στη ροή των πραγμάτων, η οποία του ψιθυρίζει το τραγούδι της αέναης ταυτότητάς του που ανακάλυψε. Ακόμη και η Ανατολή, που θα έπρεπε να συμβολίζει τη ριζική ετερότητα, αφομοιώνεται από τον Χάινριχ, δηλαδή από το δυτικό ποιητικό εγώ.

Ίσως η δική μας οδύσσεια σήμερα είναι άλλη, είναι ο αιώνιος νομαδισμός του ήρωα του Musil που κινείται πάντα προς νέους αστερισμούς και ερμηνείες του όντος, ξεπετάγεται και προσχεδιάζεται μπροστά, μεταβάλλοντας τη φυσιογνωμία και τη φύση του, χωρίς να αφήνει πίσω του παιδιά ή κληρονόμους. Αντί για τον μεγάλο ενιαίο νόμο στα αποσπάσματα του Νοβάλις και στα τυχαία συμβάντα του Τζόυς –που από αυτόν τον νόμο παίρνουν νόημα και τάξη–, σήμερα εξαπλώνεται μια πραγματικά φυγόκεντρη πολλαπλότητα από ελεύθερα και ασύνδετα υποκείμενα, με άγριο τρόπο αυτόνομα από κάθε ιεραρχία, προορισμένα να αλληλοεξουδετερωθούν μέσω των αντίθετων ενεργειών τους, οι οποίες αγνοούν την καταστολή αλλά και το νόημα.

Η μεγάλη οδύσσεια του πνεύματος του Νοβάλις βρίσκεται μακριά μας, οδυνηρά μακριά. Ο Κάφκα, που ήξερε ότι και αυτός ανήκε σε μια οδύσσεια χωρίς Ιθάκη, ήταν δυστυχής. Πιθανόν να ήταν ευτυχής αν αναγνώριζε τον εαυτό του στο γαλάζιο άνθος όπως ο Χάινριχ φον Οφτερντίνγκεν, αν μπορούσε να αποκοιμηθεί στο κρεβάτι του Μπλουμ, αν τον υποδέχονταν στον Πύργο.