Δαίδαλος και Ίκαρος

του ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

Ο πίνακας του Πέτερ Μπρέχελ του Πρεσβύτερου «Τοπίο με πτώση Ικάρου» (περ. 1555) ανήκει στους πιο πολυσχολιασμένους της ευρωπαϊκής ζωγραφικής. Επιπλέον πολλοί ποιητές εμπνεύστηκαν ποιήματά τους από εκείνον. Το μήνυμά του είναι απλό: για την ατομική μοίρα του καθενός, ο κόσμος όλος αδιαφορεί. Την ώρα που ο Ίκαρος καταποντίζεται ανεπιστρεπτί, τριγύρω του χαίρει η φύσις όλη, η βλάστηση οργάζει, οι άνθρωποι απερίσπαστοι επιδίδονται στα επιούσια έργα τους.

Με τη σύλληψή του αυτή ο Κατωχωρίτης ζωγράφος γίνεται πρόδρομος του ντεϊσμού, ενός φιλοσοφικού ρεύματος των Νέων Χρόνων, ιδίως του Διαφωτισμού, που πρέσβευε ότι ο Θεός, καίτοι ποιητής των όλων, άπαξ και ολοκληρώσει το θείο του έργο, παύει να ανακατεύεται πια στα ανθρώπινα· αποκλεισμένος κατά κάποιον τρόπο από την ίδια του τη Δημιουργία, δεν παρεμβαίνει στην μοίρα ενός εκάστου, δίκαιη ή άδικη, σκληρή ή ευμενή. Η πάμφωτη, ιλαρή Φύση του Μπρέχελ είναι η εικαστική μετωνυμία ενός τέτοιου, αμέτοχου στ’ ανθρώπινα, Θεού. Ο Ίκαρος την ώρα της Πτώσεως είναι μόνος, έρμαιο της ατομικής του μοίρας.

Δύσκολα θα μπορούσαμε να βρούμε μια αντίληψη ριζικότερα αντίθετη σ’ εκείνη την κλασσικής αρχαιότητας. Στον ελληνικό μύθο και στον ποιητή που κυρίως ενέπνευσε, τον Οβίδιο, η φύση όχι μόνο δεν αδιαφορεί, αλλά χαιρεκακεί κι από πάνω για την συμφορά του Δαίδαλου. Στις Μεταμορφώσεις ο Λατίνος ποιητής μνημονεύει μια πέρδικα, που στο θέαμα της ταφής του Ικάρου από τον πατέρα του τον Δαίδαλο, βγαίνει από την κρυψώνα της και φτεροκοπάει από χαρμονή και ικανοποίηση.

Βγήκε στη γη για να τον θάψει ενός νησιού
που από τότε τ’ ονομάζουν Ικαρία.
Όταν τους είδε απ’ την κουφάλα ενός κορμού
μια πέρδικα κακάρισε όλο ευφορία.

Πέρδικα ήταν το όνομα της αδελφής του Δαιδάλου, της μητέρας του Τάλω, για την αισχρή δολοφονία του οποίου, όπως είπαμε, ο αρχιτέκτονας εξορίστηκε στην Κρήτη. Και σε πέρδικα πράγματι μεταμόρφωσε τη χαροκαμένη μάνα (σε άλλη εκδοχή τον ίδιο τον Τάλω) η Παλλάδα, για να της απαλύνει τον πόνο.

Πάντα πλήρη θεῶν: η κάθετη διάκριση μεταξύ Πλάστη και Πλάσης, φύσεως και Λόγου, που επέτρεψε σε μια μερίδα της νεώτερης σκέψης να εξορίσει τη θειότητα από τα ανθρώπινα, για τον ελληνικό μύθο είναι μια ακατανόητη αλογία. Τα πάντα συνέχονται· όπως στα Τρωικά Πεδία θνητοί και αθάνατοι πολεμούν ο ένας πλάι στον άλλο, οι στοιχειακές δυνάμεις της φύσης δεσπόζουν εξίσου πάνω σε νοητά και αισθητά. Ο χαμός του παιδιού της Πέρδικας αντισταθμίζεται από τον χαμό του παιδιού του φονιά του, η προδοσία της αδελφής δεν μένει ανεκδίκητη, της ύβρεως έπεται η νέμεσις, ο τραγικός κύκλος συμπληρώνεται.

Καταλαβαίνει έτσι κανείς γιατί ο Ίκαρος είναι και θα παραμείνει σε όλη την Αρχαιότητα, στη σκιά του Δαιδάλου. Η πατρική μοίρα είναι εδώ που δεσπόζει, η πατρική οδύνη, η πατρική συντριβή. Η δική του σύντομη ζωή είναι απλώς ένα μέρος, ένα επεισόδιο από το μεγάλο δράμα ενός άλλου. Μορφή πραγματικά δαιμονική, διασταύρωση του Φάουστ και του Λεονάρντο, μεγαλοφυής και εγκληματίας, καλλιτέχνης και ραδιουργός, προαγωγός και εφευρέτης, ο Δαίδαλος είναι μια φιγούρα αρχετυπική. Κάθε του λαμπρή εφεύρεση είναι ολέθρια (η Δάμαλις; διευκόλυνση αλλότριας ακολασίας, μοιχείας, κτηνοβασίας, τερατογονίας· ο Λαβύρινθος; σαδιστικό κολαστήριο· τα φτερά; έμμεση τεκνοκτονία), όλα τους φέρνουν την καταστροφή και τη δυστυχία.

Όσοι τον πλησιάζουν, συντρίβονται: προδίδουν ή προδίδονται, σκοτώνονται ή σκοτώνουν, χάνουν τα προσφιλέστερα τους πρόσωπα. Ο Μίνως, η Πασιφάη, ο Αστέριος, ο Ίκαρος, ο Τάλως, η Πέρδικα, η Αριάδνη, ο Θησέας, οι Καμίκιοι. Με κάθε του εφεύρημα ο Δαίδαλος επιχειρεί να θεραπεύσει το κακό που έκανε με το προηγούμενο, και τελικά το μεγεθύνει και το πολλαπλασιάζει. Ο ίδιος προσωπικά φαίνεται να γλιτώνει τα χειρότερα, τη μοίρα του Περίλαου λ.χ., του δύσμοιρου κατασκευστή του ταύρου του Φαλάριδος, αποτρόπαιας μηχανής βασανιστηρίων μέσα στην οποία ο σαδιστής παραγγελιοδότης της έψησε ζωντανό τον εφευρέτη για να την δοκιμάσει. Σε μια εκδοχή του μύθου μάλιστα, ο Δαίδαλος επιστρέφει μετά τον θάνατο του Μίνωα στην Κρήτη και εγκαθιστά εκεί βασίλισσά της την Αριάδνη. Όμως έχει επίγνωση της προσωπικής του ευθύνης, ιδίως για τον χαμό του Ικάρου:

ὥσπου σαν είδε σπαραγμένα τα φτερά
την τέχνη του άρχισε βαριά να βλαστημάει

γράφει γι’ αυτόν ο Οβίδιος. Την ίδια συσχέτιση, της αλαζονείας με την τεχνική επινοητικότητα, θα κάνει αιώνες αργότερα ο Κρίστοφερ Μάρλοου παραβάλλοντας τη μοίρα του Ικάρου με εκείνη του Δόκτωρα Φάουστους.

Όλο έπαρση ήταν και τεχνάσματα ώσπου
τα κέρινα φτερά του τον προδώσαν·
οι ουρανοί οι καυτοί συνομωτώντας
τά ’λειωσαν και τον καταβαραθρώσαν.

Doctor Faustus (1589)

Και θα την επεκτείνει πριν από εκατό χρόνια σε μια προφητική ομιλία του που φέρει τον τίτλο «Ίκαρος ή Το μέλλον της επιστήμης», ένας κατ’ εξοχήν ειδήμων, ο μαθηματικός και φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσσελ. Εδώ πλέον η επιστήμη και η τεχνολογία προβλέπεται ότι θα μεταλλαχθούν σε ωμές τεχνικές της χειραγώγησης προς όφελος συγκεκριμένων συμφερόντων. Της εξουσιαστικής ιδιοτέλειας υπηρέτης δεν ήταν αλλωστε και ο ίδιος ο Δαίδαλος;

Δεν μπορώ παρά να φοβάμαι ότι η επιστήμη θα χρησιμοποιηθεί για την προώθηση της ισχύος των κυρίαρχων ομάδων, και όχι για να κάνει ευτυχείς τους ανθρώπους. Ο Ίκαρος, που είχε μάθει να πετάει από τον πατέρα του Δαίδαλο, καταστράφηκε από την απερισκεψία του. Φοβάμαι ότι την ίδια μοίρα ίσως έχουν και οι λαοί στους οποίους οι επιστήμονες της εποχής μας δίδαξαν να πετούν.