Mε παιγνιώδη τρόπο

του ΓΡΗΓΟΡΗ ΤΕΧΛΕΜΕΤΖΗ

Χάρης Μελιτάς,
Τέσσερις ενοχές,
Μανδραγόρας 2021

«Θέλω ν’ αλλάξω / όλους τους καθρέφτες μου» (σ.13), γιατί «μπροστά μου χάραξε μια άδεια μέρα» (σ. 14). Ίσως να φταίει ότι είναι «το γκάζι πατημένο στο ανέφικτο» (σ. 15) και να επιβάλλεται μια «στραβοτιμονιά» (σ. 15). Αλλά πάντα καπνίζουμε «τα άφιλτρα [της] μνήμης» (σ. 16), παλεύοντας με τις πράξεις να γευτούμε τα όντα (σ. 17). Μήπως πρέπει «να εξομολογώ τους δεσμοφύλακες» (σ. 18), «όσο κοιμάμαι διαφανής» (σ. 19), «ποιο ποίημα μπορεί να με κρατήσει;» (σ. 53), «ανάβω το σκοτάδι να κρυφτώ» (σ. 53), «έχω να θρέψω μια κατάκοιτη ζωή» (σ. 54), «πονάει το κεντρί των πραγμάτων» (σ. 54).

Με αυτά τα λόγια προσπαθώ να μεταφέρω την αύρα της ποίησης, των σκέψεων και της ψυχολογίας του Χάρη Μελιτά. Είναι μια ποίηση σχεδόν ολοκληρωτικά μεταφορική. Σπάνια ο συγγραφέας κυριολεκτεί. Με αυτήν την τεχνική, με αδρές, σχεδόν αποφθεγματικές εκφράσεις, προσπαθεί να εντυπωθεί και να πλάσει ποιήματα αινιγματικά, μα εύληπτα, γιατί με τέχνη ισορροπεί επιτυχώς μεταξύ της αοριστίας και των στοιχείων που είναι απαραίτητα για την κατανόηση.

Οι παραφθορές γνωστών φράσεων ή τίτλων έργων τέχνης, που κουβαλούν παγιωμένες έννοιες, εντάσσονται στο ποιητικό οπλοστάσιο του έργου. «Οι τέσσερις ενοχές» (αντί τέσσερις εποχές), «η πάλη των πράξεων» (σ. 17 / αντί «η πάλη των τάξεων»), το «tango mortale» (σ. 20 / αντί «salto mortale»), η «λέσχη απόγνωσης» (σ. 52 / αντί «λέσχη ανάγνωσης») και η «απο-ποίηση» (σ. 53 / αντί «αποποίηση»), είναι μέρη του παιγνιώδους ύφους του ποιητή. Δρουν με δυο τρόπους. Αρχικά ξαφνιάζουν, ενεργοποιούν και “ξεβολεύουν” παγιωμένα δεδομένα του νου. Μετά αξιοποιούν αναλογίες ή διακείμενα και δρουν ως αντικειμενική συστοιχία σε συναισθήματα, δηλαδή συνειδητά ή ασυνείδητα ανακαλούν βιωμένα συναισθήματα μέσα από αντίστοιχα όντα, κάτι ανάλογο με αυτό που συμβαίνει και με πολλές παρομοιώσεις και μεταφορές. Για παράδειγμα, «το γκάζι πατημένο στο ανέφικτο» (σ. 15 / αντί «πατάω το γκάζι του αυτοκινήτου»), παραπέμπει στις καταστάσεις των συναισθημάτων της αδρεναλίνης και της ταραχής της οδήγησης, συνδυάζοντας αυτές με τους ξέφρενους ρυθμούς αναζήτησης ενός στόχου ή ιδανικού.

Αλλά το παιγνιώδες ύφος υπάρχει και γενικότερα στη συλλογή και την κάνει πιο ευχάριστη και ανάλαφρη, ακόμα και όταν πραγματεύεται δυσάρεστα πράγματα, κάνοντας contrast: «Ένας ζητιάνος / σκυφτός στην αποβάθρα / μαζεύει γόπες» (σ. 25, «Ιχθυολόγος»). Ας παραθέσω δυο ακόμα παράδειγμα περιπαιχτικού ύφους: «[…] εδώ καφές / εκεί καπνός / πού κρύφτηκαν οι λέξεις;» (σ. 52), «Μάταια έψαχνα / τις λέξεις στον καιρό / ο τελευταίος στίχος λιποτάκτησε» (σ. 53). Νομίζω όμως, ότι την αισθητική του θέση μας την εκφράζει ο ίδιος ο ποιητής: «Δεν ξέρω / αν φαντάστηκες ποτέ / τους συνειρμούς / όταν οι λέξεις / βαρεθούν τα λεξικά / και μπερδευτούν στους δρόμους» (σ. 39, «Απόδραση»).

Η Τζέλα Ασπρογέρακα-Γρίβα, στο αυτί του οπισθόφυλλου, μας γράφει, πολύ εύστοχα, ότι «οι τέσσερις ενοχές του Χάρη Μελιτά [είναι]: το εγώ, η ανοχή στην ανισότητα, το ερωτικό ανεκπλήρωτο και το ανικανοποίητο στη δημιουργία». Παρατηρούμε ότι αυτές οι νοηματικές ενότητες περιστρέφονται γύρω από μια ανικανοποίητη ποιητική συνείδηση, μια μελαγχολική διαπίστωση και εμμέσως θέληση για αυτοβελτίωση, που συνήθως βυθίζεται στο ανέφικτο.

Στην αρχή των τεσσάρων θεματικών ενοτήτων, παραθέτονται ισάριθμα χαϊκού, που λειτουργούν πιλοτικά για το θέμα και την ψυχολογία. Επίσης, παραθέτονται αποσπάσματα από τα έργα τεσσάρων κλασικών μυθιστορημάτων, που σχετίζονται με αυτές, τα οποία τιτλοδοτούν τις ενότητες. Τα ποιήματα διατηρούνται μέσα στα θέματα των αντίστοιχων ενοτήτων. Η συλλογή διακατέχεται από μια αξιοθαύμαστη μαθηματική τάξη, από έναν ποιητή θετικών επιστημών (σπούδασε Αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ). Η ακρίβεια και η συντομία είναι δυο ακόμα σχετικές αρετές της.

Γενικά, σχεδόν πάντα στην ποίηση, όλα ξεκινούν από το ατομικό “ποιητικό υποκείμενο”. Άλλοτε η αυτοαναφορά παραμένει σε στενά πλαίσια και άλλοτε θίγει γενικότερα κοινωνικά θέματα. Μέσα σε όλα αυτά υπάρχει πάντα ένα υποκείμενο που αισθάνεται ή δρα. Πιστεύω ότι έχει ενδιαφέρον να εξετάζουμε το μίγμα της τοποθέτησης τής κάθε συλλογής σε αυτόν τον άξονα (ας χρησιμοποιήσω ποσοτικούς μαθηματικούς όρους για τη μεταφορά μου). Η δεύτερη ενότητα, «η ανοχή στην ανισότητα», κατά την Ασπρογέρακα-Γρίβα, έχει περισσότερο κοινωνικό χαρακτήρα, κάτι που το καταμαρτυρεί και η άμεση αναφορά στο μυθιστόρημα Άνθρωποι και ποντίκια του Στάινμπεκ. Οι άλλες τρεις ενότητες, περιστρέφονται περισσότερο γύρω από τα συναισθήματα του ποιητικού υποκειμένου, κάτι, βέβαια, που όμως δεν αναιρεί τη γενικότερη καθολική πρόσληψη από τους αναγνώστες ή από μέρος αυτών. Δεν λείπουν όμως και οι εξαιρέσεις (π.χ. «166», σ. 19). Στην πρώτη ενότητα είναι έντονο το υπαρξιακό στοιχείο, ενώ οι άλλες δυο αναφέρονται στην αδυναμία να προσεγγιστεί το ιδεαλιστικό ανέφικτο, του έρωτα και της δημιουργίας αντίστοιχα.