*

Ανθολόγηση-Μετάφραση ΚΩΣΤΑΣ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗΣ

~.~

Σε ένα έργο των καλών τεχνών πρέπει να έχομε συνείδηση ότι είναι τέχνη και όχι φύση· και όμως θα πρέπει η σκοπιμότητα στη μορφή του να φαίνεται τόσο ελεύθερη από κάθε καταναγκασμό αυθαίρετων κανόνων ως εάν ήταν προϊόν μονάχα της φύσης.

~ . ~

Η φύση ήταν ωραία, όταν φαινόταν συγχρόνως σαν τέχνη· και η τέχνη μπορεί να ονομασθεί ωραία μόνον αν έχομε συνείδηση ότι είναι τέχνη και εν τούτοις μας φαίνεται σαν φύση.

~ . ~

Οι καλές τέχνες είναι τέχνες της ιδιοφυΐας.

~ . ~

Ιδιοφυΐα είναι το τάλαντο (το φυσικό χάρισμα) που παρέχει τον κανόνα στην τέχνη. Επειδή το ίδιο το τάλαντο, ως έμφυτη δημιουργική ικανότητα του καλλιτέχνη, ανήκει στη φύση, θα μπορούσαμε επίσης να εκφρασθούμε με τον ακόλουθο τρόπο: Ιδιοφυΐα είναι η έμφυτη πνευματική καταβολή (ingenium), μέσω της οποίας η φύση παρέχει τον κανόνα στην τέχνη.

~ . ~

Καθένας συμφωνεί σε τούτο, ότι η ιδιοφυΐα είναι εντελώς αντίθετη στο πνεύμα της μιμήσεως. Καθώς όμως η μάθηση δεν είναι τίποτε άλλο παρά μίμηση, γι’ αυτό δεν μπορεί ούτε η μεγαλύτερη προδιάθεση ή έφεση (ικανότητα) για μάθηση ως τέτοια να θεωρείται ιδιοφυΐα. Για τούτο μπορεί κάποιος να μάθει πολύ καλά όλα όσα εξέθεσε ο Νεύτων στο αθάνατο έργο του, τις Αρχές της φυσικής φιλοσοφίας, όσο κι αν χρειαζόταν ένας μεγάλος νους για να ανακαλύψει κάτι τέτοιο· όμως δεν μπορεί κανείς να μάθει να γράφει σπουδαία ποίηση, όσο διεξοδικές και αν είναι όλες οι οδηγίες για την ποίηση και όσο έξοχα και αν είναι τα πρότυπά της. Η αιτία είναι ότι ο Νεύτων θα μπορούσε να παρουσιάσει όχι μονάχα στον εαυτό του αλλά και σε κάθε άλλον τελείως εποπτικά και με διαυγή τρόπο, ώστε να τον παρακολουθούν, όλα τα βήματά του που έπρεπε να κάμει από τα πρώτα στοιχεία της Γεωμετρίας μέχρι τις μεγάλες και βαθειές ανακαλύψεις του· αλλά κανένας Όμηρος ή Βήλαντ δεν μπορεί να δείξει πώς φανερώνονται στο κεφάλι του οι ευφάνταστες, συνάμα όμως και βαθυστόχαστες ιδέες του, επειδή δεν το γνωρίζει ούτε ο ίδιος και για τούτο δεν μπορεί να το διδάξει ούτε στους άλλους.

~ . ~

Οι ιδέες του καλλιτέχνη διεγείρουν παρόμοιες ιδέες του μαθητή του, όταν η φύση τον έχει προικίσει με παρόμοια αναλογία πνευματικών δυνάμεων. Τα πρότυπα των καλών τεχνών είναι συνεπώς τα μόνα καθοδηγητικά μέσα, ώστε να τις παραδώσομε στους μεταγενεστέρους.

~ . ~

Για να προσδώσομε έναν σκοπό σε ένα έργο τέχνης, απαιτούνται ορισμένοι κανόνες από τους οποίους δεν επιτρέπεται να αποδεσμεύεται κανείς. Και επειδή η πρωτοτυπία του ταλέντου συνιστά ουσιώδες τμήμα (αλλά όχι το μόνο) του χαρακτήρα της ιδιοφυΐας, γι’ αυτό πιστεύουν τα ρηχά πνεύματα ότι δεν μπορούν να δείξουν καλύτερα ότι είναι ακμαίες ιδιοφυΐες παρά με το να παραιτούνται από την ανάγκη της μάθησης όλων των κανόνων, και νομίζουν πως παρελαύνει κανείς καλύτερα πάνω σε ένα αφηνιασμένο παρά σε ένα εκπαιδευμένο άλογο. Η ιδιοφυΐα μπορεί να προσφέρει μόνο πλούσιο υλικό για τα προϊόντα των καλών τεχνών· αλλά η επεξεργασία του [εννοείται: του υλικού !] και η μορφή απαιτούν ταλέντο καλλιεργημένο μέσω της μαθητείας, ώστε να κάνομε μια χρήση τους που να μπορεί να σταθεί ενώπιον της κριτικής δύναμης. Όταν όμως κάποιος, ακόμη και σε ζητήματα της πιο προσεκτικής έρευνας του Λόγου, ομιλεί και αποφασίζει σαν ιδιοφυΐα, αυτό είναι εντελώς γελοίο· δεν ξέρει κανείς καλά-καλά αν πρέπει να γελάσει περισσότερο με τον θαυματοποιό ο οποίος απλώνει γύρω του τόσο πολύ καπνό, ώστε δεν μπορεί κανείς να διακρίνει τίποτε καθαρά αλλά γι’ αυτό ακριβώς μπορεί να φανταστεί περισσότερα, ή να γελάσει για το κοινό που φαντάζεται πρόθυμα πως η αδυναμία του να γνωρίσει καθαρά και να εννοήσει το αριστούργημα της σοφίας οφείλεται στο ότι του πετούν νέες αλήθειες κατά μεγάλες μάζες, ενώ αντιθέτως οι λεπτομέρειες (με μετρημένους ορισμούς και επακριβή έλεγχο των αρχών) του φαίνονται ότι είναι μικροπράγματα.

~ . ~

Για να κρίνομε τα ωραία αντικείμενα ως τέτοια απαιτείται καλαισθησία, αλλά για τις ίδιες τις καλές τέχνες, δηλαδή τη δημιουργία ωραίων αντικειμένων, απαιτείται ιδιοφυΐα.

~ . ~

Οι καλές τέχνες δείχνουν την υπεροχή τους σε τούτο ακριβώς, ότι περιγράφουν με ωραίο τρόπο πράγματα τα οποία στη φύση θα ήταν άσχημα ή δυσάρεστα. Οι Ερινύες, οι ασθένειες, οι ερημώσεις του πολέμου κ.ο.κ. μπορούν να περιγραφούν, ως δεινά, πολύ ωραία, ακόμη και να απεικονισθούν σε πίνακες· μόνο ένα είδος ασχήμιας δεν μπορεί να παρουσιασθεί σύμφωνα με τη φύση δίχως να καταστρέψει κάθε αισθητική αρέσκεια και άρα την ομορφιά της τέχνης: εκείνη που προκαλεί αηδία.

~ . ~

Για ορισμένα δημιουργήματα από τα οποία προσδοκούμε ότι θα έπρεπε, τουλάχιστον εν μέρει, να φανερώνονται ως έργα των καλών τεχνών, λέμε: είναι χωρίς πνεύμα· μολονότι, όσον αφορά στην καλαισθησία, δεν βρίσκομε τίποτε το μεμπτόν. Ένα ποίημα μπορεί να είναι καλοφτιαγμένο και κομψό αλλά χωρίς πνεύμα. Μια αφήγηση είναι ακριβής και με τάξη αλλά χωρίς πνεύμα. Ένας πανηγυρικός λόγος είναι εμβριθής και συγχρόνως γλαφυρός αλλά δίχως πνεύμα. Από ορισμένες συνομιλίες δεν λείπει η ψυχαγωγία κι όμως είναι δίχως πνεύμα· ακόμη και για μια γυναίκα λέμε βέβαια: είναι ωραία, ομιλητική και κομψή αλλά χωρίς πνεύμα. Τι είναι λοιπόν εκείνο που εννοούμε εδώ με τη λέξη πνεύμα; Πνεύμα, με την αισθητική σημασία, λέγεται η ζωογόνος αρχή της ψυχής.

~ . ~

Για τις καλές τέχνες απαιτούνται φαντασία, διάνοια, πνεύμα και καλαισθησία.

~ . ~

Ο ρήτορας αναγγέλλει κάποιο ζήτημα και το χειρίζεται με τέτοιον τρόπο, ως εάν ήταν απλώς ένα παιχνίδι με Ιδέες για να ψυχαγωγήσει τους ακροατές. Ο ποιητής αναγγέλλει απλώς ένα ψυχαγωγικό παιχνίδι με Ιδέες και εν τούτοις προκύπτουν για τη διάνοια τόσο πολλά, ως εάν είχε την πρόθεση να χειρισθεί μονάχα μιαν υπόθεσή της. Ο ρήτορας δίδει βέβαια κάτι που δεν υπόσχεται, δηλαδή ένα ψυχαγωγικό παιχνίδι της φαντασίας· συγχρόνως όμως υστερεί σε κάτι από όσα υπόσχεται και που αποτελεί εν τούτοις το έργο που ανήγγειλε, δηλαδή να απασχολήσει σκοπίμως τη διάνοια. Ο ποιητής αντιθέτως υπόσχεται λίγα και αναγγέλλει ένα απλό παιχνίδι με Ιδέες, προσφέρει όμως κάτι που είναι αντάξιο του σοβαρού έργου, δηλαδή να παρέχει στη διάνοια τροφή μέσω του παιχνιδιού και να δίδει ζωή στις έννοιές της μέσω της φαντασίας· ο ρήτορας δίδει λοιπόν κατά βάθος λιγότερα, ενώ ο ποιητής περισσότερα από όσα υπόσχεται.

~ . ~

Σε όλες τις καλές τέχνες το ουσιώδες συνίσταται στη μορφή που είναι σκόπιμη για την παρατήρηση και την αποτίμηση, όπου η ηδονή είναι συνάμα καλλιέργεια και προδιαθέτει το πνεύμα για Ιδέες, άρα το καθιστά δεκτικό για περισσότερη τέτοια ηδονή και ψυχαγωγία, και όχι στην ύλη του αισθήματος (στο θέλγητρο ή στη συγκίνηση), όπου το ζήτημα είναι απλώς η απόλαυση η οποία δεν αφήνει τίποτε για την Ιδέα, καθιστά το πνεύμα αναίσθητο, το αντικείμενο συνεχώς απεχθέστερο, και την ψυχή, λόγω της επίγνωσής της, κατά την κρίση του Λόγου, άσκοπης διάθεσής της, ανικανοποίητη με τον εαυτό της και δύσθυμη.

Αυτή είναι τελικώς η μοίρα των καλών τεχνών, όταν δεν συνδυάζονται, λιγότερο ή περισσότερο, με ηθικές ιδέες οι οποίες και μόνο συνεπάγονται αυτοτελή αρέσκεια. Τότε εξυπηρετούν μόνο τη διασκέδαση την οποία χρειάζεται κανείς τόσο περισσότερο όσο την χρησιμοποιεί για να εκδιώξει το ανικανοποίητο της ψυχής με τον εαυτό της, καθώς γίνεται κάποιος συνεχώς και πιο άχρηστος και ανικανοποίητος με τον εαυτό του. Οι φυσικές καλλονές είναι γενικά οι πιο κατάλληλες για τον σκοπό εκείνο, αν έχει κανείς συνηθίσει από νωρίς να τις παρατηρεί, να τις κρίνει και να τις θαυμάζει.

~ . ~

Στη ζωγραφική, στη γλυπτική και σε όλες τις εικαστικές τέχνες, στην αρχιτεκτονική, στην κηπουρική, εφ’ όσον είναι καλές τέχνες, το ουσιώδες είναι το σχέδιο, στο οποίο συνιστά τον ουσιώδη όρο της καλαισθησίας όχι ό,τι ευχαριστεί το αίσθημα, αλλά μόνον ό,τι αρέσει με τη μορφή του.

~ . ~

Ανάμεσα σε όλες τις καλές τέχνες καταλαμβάνει την ανώτατη θέση η ποίηση (που οφείλει την προέλευσή της εξ ολοκλήρου σχεδόν στην ιδιοφυΐα και μπορεί να καθοδηγηθεί λιγότερο από όλες με κανονισμούς ή παραδείγματα). Διευρύνει το πνεύμα με το να απελευθερώνει τη φαντασία και, εντός των περιορισμών μιας δεδομένης έννοιας, από την απεριόριστη ποικιλία των δυνατών μορφών που εναρμονίζονται μ’ αυτήν, προσφέρει εκείνη που συνδέει την εξεικόνιση της έννοιας αυτής με μια πλησμονή σκέψεων, για την οποία δεν είναι εντελώς κατάλληλη καμιά γλωσσική έκφραση, και έτσι υψώνεται αισθητικά προς τις Ιδέες. Η ποίηση δυναμώνει το πνεύμα, καθώς του επιτρέπει να αισθάνεται την ελεύθερη, αυτενεργό και ανεξάρτητη από τον φυσικό προορισμό ικανότητά του, ενώ τη φύση, ως φαινόμενο, να την θεωρεί και να την κρίνει σύμφωνα με απόψεις, τις οποίες δεν παρέχει η ίδια αφ’ εαυτής στην εμπειρία ούτε για τις αισθήσεις ούτε για τη διάνοια, και συνεπώς να την μεταχειρίζεται χάριν και τρόπον τινά ως σχήμα του υπεραισθητού. Παίζει με την επίφαση την οποία προκαλεί κατά βούλησιν, χωρίς όμως να εξαπατά με τον τρόπο αυτόν· διότι παρουσιάζει την ίδια την ενασχόλησή της μονάχα ως παιχνίδι που παρ’ όλα αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθεί σκοπίμως από τη διάνοια για το έργο της.

~ . ~

Κάποιος ποιητής, περιγράφοντας ένα ωραίο πρωινό, λέγει: «Ο ήλιος ανέτελλε, όπως αναβλύζει η γαλήνη από την αρετή». Η συνείδηση της αρετής, όταν περιέρχεται κάποιος, έστω και μόνο νοερώς, στη θέση του ενάρετου, απλώνει στο πνεύμα πλήθος υψηλών και γαλήνιων συναισθημάτων και απέραντη προοπτική για ένα ευφρόσυνο μέλλον την οποία δεν κατορθώνει εντελώς καμιά έκφραση που είναι κατάλληλη για μιαν ορισμένη έννοια.

~ . ~

Ύστερα από την ποίηση, αν πρόκειται για τη θέλξη και τη συγκίνηση της ψυχής, θα έθετα εκείνη την τέχνη που προσεγγίζει περισσότερο τις τέχνες του λόγου, και για τούτο μπορεί επίσης να συνδεθεί πολύ φυσικά μαζί της, δηλαδή τη μουσική. Πράγματι, αν και εκφράζεται μόνο μέσω των αισθημάτων χωρίς έννοιες, και άρα δεν προσφέρεται για τον στοχασμό, όπως η ποίηση, εν τούτοις συγκινεί την ψυχή πολυειδέστερα και, μολονότι με απλώς παροδικό τρόπο, ωστόσο βαθύτερα· ασφαλώς όμως είναι περισσότερο απόλαυση παρά καλλιέργεια (το παιχνίδι των σκέψεων που προκαλείται εμμέσως μ’ αυτήν είναι απλώς το προϊόν ενός τρόπον τινά μηχανικού συνειρμού) και, αν την κρίνομε βάσει του Λόγου, έχει λιγότερη αξία από όση κάθε άλλη από τις καλές τέχνες. Για τούτο απαιτεί, όπως κάθε απόλαυση, συχνή εναλλαγή και δεν αντέχει την πολλαπλή επανάληψη, χωρίς να προκαλέσει τον κόρο.

~ . ~

Αντιθέτως, αν εκτιμήσομε την αξία των καλών τεχνών κατά την καλλιέργεια που προσφέρουν στην ψυχή και λάβομε ως κριτήριο τη διεύρυνση των ικανοτήτων οι οποίες πρέπει να συνενωθούν στην κριτική δύναμη για τη γνώση, τότε η μουσική κατέχει ανάμεσα στις καλές τέχνες την κατώτερη θέση (όπως κατέχει ανάμεσα σ’ εκείνες που εκτιμώνται συνάμα για τον ευχάριστο χαρακτήρα τους ίσως την ανώτατη θέση), επειδή παίζει απλώς με τα αισθήματα.

~ . ~

Τα δύο αυτά είδη των τεχνών ακολουθούν εντελώς διαφορετική πορεία: η μουσική από τα αισθήματα προς τις αφηρημένες Ιδέες, ενώ οι εικαστικές τέχνες από τις συγκεκριμένες Ιδέες προς τα αισθήματα. Οι δεύτερες καταλείπουν μια μόνιμη, οι πρώτες μια μόνο παροδική εντύπωση. Η φαντασία μπορεί να ανακαλέσει τις παραστάσεις των εικαστικών τεχνών και να ψυχαγωγηθεί ευχάριστα μαζί τους· οι παραστάσεις όμως της μουσικής είτε σβήνουν εντελώς είτε, όταν επαναλαμβάνονται αθέλητα από τη φαντασία, μας είναι μάλλον οχληρές παρά ευχάριστες. Άλλωστε, στη μουσική είναι εγγενής μια ορισμένη έλλειψη ευγένειας, επειδή –και τούτο συναρτάται με τον χαρακτήρα των μουσικών οργάνων– απλώνει την επίδρασή της περισσότερο από όσο την επιζητεί κανείς (στους γείτονες), και έτσι τρόπον τινά επιβάλλεται, άρα εξασκεί περιορισμό στην ελευθερία των άλλων, εκτός της μουσικής συντροφιάς· κάτι που δεν κάνουν οι τέχνες που μιλούν στα μάτια, καθώς μπορεί κανείς να αποστρέψει απλώς το βλέμμα του, όταν θέλει να αποφύγει την εντύπωσή τους.

~ . ~

Μεταξύ των εικαστικών τεχνών θα έδινα το προβάδισμα στη ζωγραφική, εν μέρει διότι, ως τέχνη του σχεδίου, αποτελεί το θεμέλιο όλων των άλλων εικαστικών τεχνών, και εν μέρει διότι μπορεί να εισδύει πολύ περισσότερο στην περιοχή των Ιδεών και επίσης να διευρύνει το πεδίο των εποπτειών σύμφωνα με τις Ιδέες πιο πολύ από όσο επιτρέπεται στις υπόλοιπες.

~ . ~

Σε όλα όσα πρόκειται να προκαλέσουν ένα ζωηρό, ξεκαρδιστικό γέλιο, πρέπει να υπάρχει κάτι παράλογο (στο οποίο συνεπώς η διάνοια καθ’ εαυτήν δεν μπορεί να βρει κάποια αρέσκεια). Το γέλιο είναι μια αψιθυμία που οφείλεται στην αιφνίδια εκμηδένιση μιας τεταμένης προσδοκίας.

~ . ~

Ο Βολταίρος έλεγε ότι ο ουρανός μας έχει δώσει δύο πράγματα ως αντιστάθμισμα για τις πολλές ταλαιπωρίες της ζωής: την ελπίδα και τον ύπνο. Θα μπορούσε να είχε συμπεριλάβει και το γέλιο, αν ήταν αρκετά πρόχειρα τα μέσα να το προκαλεί κανείς στους λογικούς ανθρώπους και αν το χιούμορ ή η πρωτοτυπία της ψυχικής διάθεσης που είναι απαραίτητα γι’ αυτό δεν ήταν τόσο σπάνια, όσο είναι συχνό το ταλέντο να γράφει κανείς έργα γριφώδη, όπως κάνουν οι μυστικιστές φαντασιοκόποι, ή επικίνδυνα, όπως οι ιδιοφυΐες, ή σπαραξικάρδια, όπως οι υπερευαίσθητοι συγγραφείς μυθιστορημάτων (επίσης δε και οι ευαίσθητοι ηθικολόγοι).

~ . ~

Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί το πλεονάζον βάρος των δεινών τα οποία μας επισωρεύει η εκλέπτυνση της καλαισθησίας μέχρι του σημείου της εξιδανικεύσεώς της, ακόμη και η πολυτέλεια στις επιστήμες, λόγω του πλήθους των ανικανοποίητων επιθυμιών που δημιουργούν· αντιθέτως, δεν μπορεί επίσης να παραγνωρισθεί ο σκοπός της φύσης, να περιορίζεται συνεχώς και περισσότερο η ωμότητα και η ορμητικότητα των κλίσεων εκείνων οι οποίες ανήκουν μάλλον στη ζωώδη φύση εντός μας και αντιτίθενται περισσότερο στον υψηλότερο προορισμό μας (ορισμένως, οι κλίσεις της απόλαυσης) και να δώσουν τη θέση τους στην ανάπτυξη της ανθρώπινης φύσης. Οι καλές τέχνες και οι επιστήμες, οι οποίες μέσω της εξομάλυνσης και της εκλέπτυνσης καθιστούν τον άνθρωπο εάν όχι ηθικώς καλύτερο πάντως πολιτισμένο, περιορίζουν πάρα πολύ την τυραννία των αισθησιακών κλίσεων και με τον τρόπο αυτόν προετοιμάζουν τον άνθρωπο για μια κυριαρχία στην οποία οφείλει να ασκεί εξουσία μόνον ο Λόγος· εξ άλλου, τα δεινά με τα οποία μας πλήττει εν μέρει η φύση και εν μέρει η απεριόριστη φιλαυτία των ανθρώπων, επιστρατεύουν, ενισχύουν και χαλυβδώνουν συνάμα τις δυνάμεις της ψυχής, ώστε να μην υποκύψουν στις κλίσεις, και έτσι μας επιτρέπουν να αισθανθούμε μιαν επιδεξιότητα για υψηλότερους σκοπούς, η οποία βρίσκεται κρυμμένη μέσα μας.

~ . ~

Το ωραίο είναι το σύμβολο του ηθικώς αγαθού.

ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ

Πηγή: Ιμμάνουελ Καντ, Επιλογή από το έργο του,
Εισαγωγή, Επιλογή & Μετάφραση Κώστα Ανδρουλιδάκη,
Σειρά: Στοχασμοί, Αρ. τομ. 27, Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 2008

~.~

*