Εισαγωγή-ανθολόγηση-σχόλια
ΗΛΙΑΣ ΜΑΛΕΒΙΤΗΣ

~.~

Η βυζαντινή ποίηση παραμένει η μεγάλη απούσα από όλες σχεδόν τις ανθολογίες ελληνικής ποίησης, ένα –χρονικά– τεράστιο, ουσιωδώς ανεξήγητο κι αναιτιολόγητο, κενό για τη γνώση, παρουσία κι εξέλιξη της ελληνικής ποίησης από τις απαρχές της ως τις μέρες μας. Οι αιτίες αρκετές, οι προκαταλήψεις κι η μεροληψία φοβάμαι ακόμη περισσότερες. Έχουμε συνηθίσει να σταματούμε απότομα στην Παλατινή Ανθολογία (μετά βίας ώς τον τέταρτο συνήθως μεταχριστιανικό αιώνα, χωρίς να αναλογιζόμαστε συνάμα πως κι αυτή η ίδια η Ελληνική Ανθολογία συνιστά μια γενναιόδωρη χειρονομία των ίδιων των Ελληνορωμιών του Βυζαντίου προς εμάς τους επιγενόμενους) και καταπιανόμαστε πάλι με το πρωτοφανέρωμα της νεοελληνικής –δημώδους πάντα– ποίησης εκεί γύρω στον ενδέκατο αι. Το μεταξύ τους διάστημα, έχει ως επί το πλείστον αφεθεί αποκλειστικά στους βυζαντινολόγους, οι οποίοι βέβαια, ας ειπωθεί στεντορείως και υμνητικώς, τον τελευταίο αιώνα έχουν απροσμέτρητα βαθύνει κι εμπλουτίσει τη γνώση μας για τα ποιητικά κείμενα της βυζαντινής περιόδου, με νέες κριτικές εκδόσεις κι αναγνώσεις, μελέτες, φανερώσεις άγνωστων ποιημάτων, μεταγραφές από ανέκδοτα χειρόγραφα κλπ., απομένει η ανθολόγησή τους κι η σύγχρονη (ποιητική κατά προτίμηση) μεταγραφή τους. Μια τέτοια έλλειψη, όπως είναι φυσικό, κι επιτείνει τις προκαταλήψεις αλλά και διογκώνει την άγνοια για τη βυζαντινή ποίηση. Ενώ το υλικό διόλου δεν λείπει, δεν είναι τυχαίο πως ως τις μέρες μας μεταφράζονται κείμενα ποιητικά που προέρχονται αποκλειστικά σχεδόν μόνον από την εκκλησιαστική υμνολογία, πράγμα που φανερώνει πολλά για τη γνώση και τη θεώρηση μα και για τη δεξίωση της βυζαντινής ποίησης σήμερα. Ας είναι! Δεν είναι η ώρα και η στιγμή για περισσότερα˙ αυτή η εισαγωγή θα αρθρωθεί με την πληρότητα και την τεκμηρίωση που χρειάζεται, σαν έρθει η στιγμή της υλοποίησης μιας τέτοιας ανθολογίας της βυζαντινής ποίησης, που με την παρότρυνση και τη συνεργασία στενών φίλων θα αποκοτίσουμε. Η ανάληψη μιας τέτοιας ανθολογίας, βαρύ κι επίμοχθο έργο, θ’ απαιτήσει και συνεργασίες και χρόνο αρκετό. Ήδη ανασκουμπωθήκαμε και αναμετριόμαστε με τα κείμενα, τους συγγραφείς, τις δυσκολίες, τις ιδιαιτερότητές τους, το περιβάλλον τους, τη μεταγραφή τους.

Με τον νου λοιπόν στραμμένο στη δημιουργία μιας ανθολογίας της βυζαντινής ποίησης, αποφασίσαμε εδώ στο ηλεκτρονικό ΝΠ, να ξεκινήσουμε με την παρουσίαση μιας όσο το δυνατόν εκτεταμένης επιλογής των ήδη μεταφρασμένων (περισσότερο ή λιγότερο γνωστών) βυζαντινών κειμένων από νεοέλληνες ποιητές˙ σαν προεισαγωγή και πρόγευση της μελλοντικής ανθολογίας αλλά κι άτυπη, όσο το δυνατόν ευρεία, αποτίμηση της μέχρι σήμερα παρουσίας της μεταφρασμένης βυζαντινής ποίησης στα γράμματά μας.

ΗΛΙΑΣ ΜΑΛΕΒΙΤΗΣ

~.~

ΚΑΣΣΙΑΝΗ, ΚΑΣΙΑ ή ΕΙΚΑΣΙΑ

Ανάρτηση τρίτη

Για μια γενική εισαγωγή στην ποίηση της Κασσιανής και τη δεξίωσή της στη νεώτερη Ελλάδα, βλ. την πρώτη ανάρτηση της σειράς. Εκεί παρουσιάστηκαν και οι τρεις πρώτες χρονολογικά νεοελληνικές μεταφράσεις του περίφημου Ιδιομέλου της που μας παραδίδονται, η αποδιδόμενη στον Ι. Πολέμη και εκείνες του Κ. Παλαμά και του Στ. Σπεράντσα. Στη δεύτερη ανάρτηση ανθολογήθηκαν οκτώ ακόμη μεταφράσεις του τροπαρίου, κατά σειρά των: Ά. Κόρακα, Θ. Βορέα, Π. Μάγνη, Φ. Κόντογλου, Α. Κυριαζή, Π. Σινόπουλου, Γ. Χειμωνά και Γ. Μπλάνα.

Η Κασσιανή όμως δεν έγραψε μόνον το γνωστό τροπάριο μα κι ένα πλήθος άλλων και μάλιστα εξίσου γνωστών εκκλησιαστικών ύμνων, μέχρι σήμερα ψαλλόμενων ετησίως στον λειτουργικό κύκλο των εκκλησιαστικών ακολουθιών, όπως το Ιδιόμελον των Χριστουγέννων που ακολουθεί. Επιπλέον δε, μας άφησε κι ένα σώμα γνωμικών στίχων-επιγραμμάτων, που μια χαρακτηριστική επιλογή τους μεταφράστηκε πρόσφατα και κατακλείει την ανθολόγηση αυτή των μεταφρασμένων έργων της Κασίας στη νεοελληνική γλώσσα.

~·~

ΙΔΙΟΜΕΛΟΝ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Αὐγούστου μοναρχήσαντος ἐπὶ τῆς γῆς,
ἡ πολυαρχία τῶν ἀνθρώπων ἐπαύσατο·
καὶ σοῦ ἐνανθρωπήσαντος ἐκ τῆς Ἁγνῆς,
ἡ πολυθεΐα τῶν εἰδώλων κατήργηται.
Ὑπὸ μίαν βασιλείαν ἐγκόσμιον,
αἱ πόλεις γεγένηνται·
καὶ εἰς μίαν Δεσποτείαν Θεότητος,
τὰ Ἔθνη ἐπίστευσαν.
Ἀπεγράφησαν οἱ λαοί,
τῷ δόγματι τοῦ Καίσαρος·
ἐπεγράφημεν οἱ πιστοί,
ὀνόματι θεότητος,
σοῦ τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Θεοῦ ἡμῶν.
Μέγα σου τὸ ἔλεος, δόξα σοι.

~•~

ΙΔΙΟΜΕΛΟ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ *

Ὁ Αὔγουστος μονάρχης ἔγινε στὴ γῆ
κι ἡ πολυαρχία τῶν ἀνθρώπων σταμάτησε,
ἐσὺ ἐνανθρωπίστηκες ἀπ’ τὴν Ἁγνὴ
κι ἡ πολυθεΐα τῶν εἰδώλων διαλύθηκε.

Κάτω ἀπὸ μιὰ Βασιλεία ἐγκόσμια
οἱ πόλεις βρέθηκαν
καὶ σὲ μιὰ ἐξουσία Θεότητας
τὰ ἔθνη ἐπίστεψαν.

Ἀπογράφτηκαν οἱ λαοὶ
μὲ διάταγμα τοῦ Καίσαρα,
καταγράφτηκαν οἱ πιστοὶ
στ’ ὄνομα τῆς Θεότητας.

Ἐσέ, τοῦ Θεοῦ μας, ποὺ ἐνανθρωπίστηκε,
τὸ ἔλεός σου μέγα,
Κύριε δόξα σοι.

Π. Α. ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ
(Νέα Εστία, τ. 924, 1 Ιανουαρίου 1966, σ. 7).

( * ) Μετάφραση στο μέτρο του πρωτότυπου για να μπορεί να ψέλνεται με τη μουσική του.

~•~

ΣΤΙΧΟΙ ΓΝΩΜΙΚΟΙ

Ῥανίδα τύχης εἰκότως αἱρετέον
ἢ κάλλος µορφής ἄγαν ἐξῃρηµένον.

Μια στάλα τύχη, ναι! Την προτιμώ
από την ομορφιά του κόσμου όλη.

* * *

Κρεῖσσον μόνωσις τῆς κακῆς συνουσίας.
Κρεῖσσον ἀσθενεῖν ἢ κακῶς ὑγιαίνειν.

Καλύτερα η μοναξιά απ’ την κακή παρέα.
Κι από την άσχημη γιατρειά, καλύτερα η αρρώστια.

* * *

Τὸ γὰρ ἀγαθὸν ἔοικεν ἀναφόρῳ,
τὸ δ᾽ αὖ πονηρὸν οἷον τῷ κατηφόρῳ·
καὶ πᾶς τις οἶδε, πόσον κατωφορίζειν
εὐκοπώτερον ἤπερ άναφορίζειν.

Ανηφοριά ’ναι η αρετή
κατηφοριά η κακία.
Κι οι πάντες ξέρουν πιο πολύ
κόπο απ’ τις δυο ποια έχει.

* * *

Μισῶ φονέα κρίνοντα τὸν θυμώδη.
Μισῶ τὸν μοιχόν, ὅταν κρίνῃ τὸν πόρνον.
Μισῶ τὸν μωρὸν φιλοσοφεῖν δοκοῦντα.
Μισῶ χρεώστην ἀμερίμνως ὑπνοῦντα.
Μισῶ μὴ ζητούμενον καὶ προσλαλοῦντα.
Μισῶ τὸν διδάσκοντα μηδὲν εἰδότα.
Μισῶ κολοβὸν μακρὸν ἐξουθενοῦντα.
Μισῶ σιωπήν, ὅτε καιρὸς τοῦ λέγειν.

Μισώ τον φονιά που τα σούρνει του αψίθυμου.
Μισώ τον μοιχό όταν κρίνει τον πόρνο.
Μισώ τον μωρό που περνιέται για διάνοια.
Μισώ τον χρεώστη που κοιμάται εν ειρήνη.
Μισώ τον ανήξερο που ανοίγει το στόμα του.
Μισώ τον διδάσκαλο που τα πάντα αγνοεί.
Μισώ τον σακάτη που χλευάζει το ανάστημα.
Μισώ τη σιωπή όταν φτάνει του λόγου η στιγμή.

* * *

Εὑρὼν δυστυχὴς χρυσίον εἷλε τοῦτο
καὶ γέγονε κίνδυνος ἐκ τούτου τούτῳ·
ὁ δ᾽ εὐτυχής, κἂν ὄφιν εὕρῃ ζῶντα,
εἰς ὄφελος γίνεται τούτῳ καὶ κέρδος.

Χρυσάφι ο άτυχος κι αν βρει
θα μπλέξει σε μπελάδες.
Σε φίδι αν πέσει ο τυχερός
και πάλι κέρδος θα ’χει.

* * *

Πᾶς πολύορκος εἰς ψευδορκίαν πίπτει.

Όποιος πολυορκίζεται, ψεύτικους όρκους δίνει.

* * *

Γνῶσις ἐν μωρῷ πάλιν ἄλλη μωρία.

Η γνώση ’ναι για τον μωρό
μωρία καινούργια πάλι.

* * *

Οὐκ ἔστι μωρῷ φάρμακον τὸ καθόλου
οὐδὲ βοήθεια πλὴν τοῦ θανάτου.

Βοήθεια ή φάρμακο ο μωρός
δεν θά βρει έξω απ’ το χάρο.

* * *

Mωρὸς βαλὼν πέδιλα πανταχοῦ τρέχει.