*

του ΑΙΜΙΛΙΟΥ ΖΑΧΑΡΕΑ

Όταν η οργισμένη θάλασσα φαίνεται να ρουφά αυτό το κομμάτι της λακωνικής γης με τους απόκρημνους και επικίνδυνους βράχους, φόβος δεν υπάρχει, μόνο δέος και θαυμασμός! Το μανιάτικο τοπίο δημιουργεί στον επισκέπτη σκέψεις και περισυλλογή. Είναι τόσο δυνατή η μορφολογία του εδάφους σε συνδυασμό με την θαλασσινή απεραντοσύνη, ώστε επιβάλλεται αμέσως στον επισκέπτη. Το τοπίο καθηλώνει τον άνθρωπο, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο σ’ άλλα μέρη της χώρας, όπου ο επισκέπτης κυριαρχεί στο τοπίο. Είναι δύσκολο ή μάλλον αδύνατο να βγει μια παρέα από ένα αυτοκίνητο σε οποιοδήποτε μέρος της Μέσα Μάνης και ν’ αρχίσει να τραγουδά ή να ακούει δυνατά μουσική. Ο περίγυρος, το χώμα, οι πέτρες, οι άνθρωποι, το φως, τα αγριολούλουδα, τα θυμάρια και τα φασκόμηλα, όλα μαζί σε προτρέπουν σε έντονη ενδοσκόπηση. Τ’ αγέρωχα τοπία, μαζί με τους πύργους του Πολέμου, η παλλόμενη ιστορική μνήμη, δημιουργούν εντάσεις διανοητικές και ψυχικές στον κάθε «ψαγμένο» και ευαίσθητο οδοιπόρο.

Η περιπλάνηση μου στα δυσπρόσιτα μανιάτικα εδάφη, η επαφή με τους ανθρώπους της, είναι συνεχής, πολύχρονη. Ίσως πουθενά αλλού δεν στοχάζεται κανείς, παρά μόνο ξεκινώντας από τις Στέρνες για να φθάσει στη Σπηλιά του Άδη με τη μικρή βάρκα, πως το σύνολο της προσωπικής μας ζωής δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διαδικασία της γέννησής μας και ο φυσικός θάνατος δεν είναι παρά ο πλήρης κύκλος της γέννησής μας.

Κολυμπώντας μόνος στο εσωτερικό της Σπηλιάς του Άδη, ενώ τα θαλασσοπούλια πετούσαν αδιάκοπα έξω από τις φωλιές τους, συγκλονιστικό ήταν το θέαμα, ζωηρές οι μεταφυσικές αναζητήσεις, ενώ ενστικτωδώς είχα στα χείλη μου ένα ειρωνικό μειδίαμα που ο Τόμας Μαν αποκαλούσε «το πιο βαθύ και συναρπαστικό πρόβλημα του κόσμου». Το νόημα, αλλά και η ενδεχόμενη εκμηδένιση της φυσικής ύπαρξης, είχε ταυτιστεί με τη μοναδική εικόνα και τον περίγυρο της Σπηλιάς.

Οι μανιάτικοι πύργοι του Πολέμου είναι από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία της χώρας, και όχι μόνο της λακωνικής γης. Ιστορίες και θρύλοι καλύπτουν τα ιστορικά αυτά κτίρια, που πολλές φορές ξεπερνούν σε ύψος τα 15 έως 20 μέτρα. Χωρίς πολλά παράθυρα, κτισμένοι με σκούρες πέτρες, με τις «ζεματίστρες» πάνω από την κεντρική είσοδο για να ρίχνουν καυτό λάδι σε εχθρούς και αντιπάλους. Οι πολεμόπυργοι της Μάνης είναι μνημεία σοβαρότητας, δωρικότητας και αλήθειας. Σ’ όλο τον δρόμο, από τον Δυρό έως τον Γερολιμένα, πάνω και κάτω από την άσφαλτο, είναι εντυπωσιακή η εικόνα χωριών και οικισμών περιτριγυρισμένων από τους μανιάτικους πύργους. Έχει κανείς την εντύπωση πως κατά μήκος της διαδρομής θα εμφανιστούν βυζαντινοί ιππότες, με τ’ άλογα και τις πανοπλίες τους, για να επιτεθούν εναντίον των εισβολέων ή των πειρατών. Οι πύργοι του Πολέμου της Μέσα Μάνης είναι αρχαίο στοιχείο ενός περήφανου και αδούλωτου λαού. Ας θυμηθούμε πως ο Ναπολέων αποκαλούσε τους Μανιάτες κατ’ ευθείαν απογόνους των αρχαίων Σπαρτιατών. Σήμερα, ελάχιστοι είναι σε καλή κατάσταση, πολλοί είναι ερειπωμένοι, ενώ στον προηγούμενο αιώνα ο αριθμός τους έφθανε τους 700-800.

Ανεβαίνοντας τις σκάλες ενός πολεμόπυργου στη Λάγια, αντίκρισα το εκπληκτικό τοπίο των ελαιώνων, των άλλων πύργων και της άγριας θάλασσας. Σκεπτόμουν πως ο σύγχρονος άνθρωπος, και ιδιαίτερα της πολύπαθης πατρίδας μας, όταν περιβάλλεται από κινδύνους σοβαρούς, αναζητά μέσα από την πνευματική ευταξία διέξοδο προς το καλύτερο. Αισθάνθηκα επίσης, ότι όπου καιροφυλακτεί κίνδυνος μεγάλος, εκεί κοντά υποφώσκει η σωτηρία και η ελπίδα, τις οποίες ανακαλύπτουμε στην έξαρση της παιδείας και της κουλτούρας. Καθώς απουσιάζουν από την εποχή μας και τη χώρα οι ολιστικές σωτήριες εναλλακτικές λύσεις του παρελθόντος –θρησκευτικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές– μόνο η διατήρηση της κουλτούρας αντιμετωπίζει τους κινδύνους του υπερκαταναλωτισμού και ελέγχει τ’ αλλοτριωτικά φαινόμενα. Είναι η κουλτούρα που έρχεται σε αντίθεση με την ασυδοσία της ελεύθερης αγοράς, τη Βαβέλ του θεάματος και του τζόγου και την κοινωνική περιθωριοποίηση.

Βιώνοντας τη μοναχικότητα από το ύψος ενός πύργου της Μάνης, κατάλαβα πως ό,τι ενώνει τους ανθρώπους είναι η κουλτούρα και ο πολιτισμός, δηλαδή η κοινή πνευματική γλώσσα όλων των εθνών για την οποία μας μιλούσε ο Τζανμπατίστα Βίκο. Η γλώσσα της κουλτούρας είναι ικανή να μεταδίδει όλα τα νοήματα και τη διαφορετικότητά τους, χωρίς να χάνει την ενότητα του λόγου. Και απ’ εδώ πηγάζει ο κεντρικός ρόλος του δασκάλου στη μαζική κοινωνία και η ανάγκη της μεταμόρφωσής του. Πάνω από το να θεωρείται ο εκπαιδευτής μιας ομάδας ατόμων, είναι ο οικοδόμος της Πόλης, ήτοι εκείνος που συμβάλλει στη δημιουργία πολιτών, οι οποίοι με τη σειρά τους θα γίνουν οι κυβερνήτες της Πόλης. Ίσως λοιπόν έχουν δίκιο όσοι θεωρούν πως ο Αριστοτέλης υπήρξε ο σημαντικότερος δάσκαλος του κόσμου, του παρελθόντος αλλά και του μέλλοντος. Διότι χωρίς τον Αριστοτέλη, ο Αλέξανδρος θα γινόταν ό,τι έγινε; Ο μεγάλος Σταγειρίτης έλεγε πως η διδασκαλία είναι να αναζητάς τις αιτίες για το κάθε τι, διότι οι άνθρωποι της πείρας, παρότι γνωρίζουν καλά ένα πράγμα, αγνοούν όμως το γιατί. Οι άνθρωποι της επιστήμης γνωρίζουν το γιατί και την αιτία. Αναδεικνύεται έτσι η επιστήμη σε έγκυρο δίαυλο για την ανάπτυξη του ανθρώπου και στην σημερινή πολύπλοκη κοινωνία ως ο κεντρικός άξονας της αυτοσυνείδησης.

Νοιώθω την ανάγκη να ψελλίσω μερικά λόγια για τα κρυμμένα χωριά του Σαγγιά. Το τέλος του Ταΰγετου καταλήγει στο παραπάνω βουνό το οποίο καλύπτει τη Μέσα Μάνη και όχι μόνο. Η αποκάλυψη των κρυμμένων χωριών είναι συγκλονιστική. Μόλις φανερωθούν το ένα ύστερα από το άλλο, ο περιηγητής, αγναντεύοντάς τα από ψηλά μένει ενεός! Στα έγκατα του Σαγγιά, μέσα από χαράδρες και υψώματα, ξεπετάγονται ξαφνικά οι μανιάτικοι πύργοι, απρόσιτοι, σιωπηλοί. Μοιάζουν σαν να βρίσκονται εκεί από καθήκον, υπερασπιστές του βασιλείου της πέτρας, του ήλιου του θυμαριού, του φασκόμηλου, του αγώνα της ανεξαρτησίας αλλά και της πειρατείας. Εμπνέει το συνταρακτικό τοπίο που «στέκεται» εκεί ανά τους αιώνες και μας παρωθεί να σκεφθούμε πως σ’ όλη την ιστορία του ανθρώπινου βίου υπάρχουν μερικοί άνθρωποι σε όλους τους τομείς, στην τέχνη, στην επιστήμη, στον πολιτισμό, στους κοινωνικούς αγώνες, κ.λπ., που «στέκονται» και δεν κάνουν πίσω. Έτσι  περίπου γράφεται η ιστορία των ανθρώπων.

Ακολούθησα πρόσφατα τον δρόμο από την Κυπάρισσο και τ’ Άλικα που οδηγεί στην Προσηλιακή Μάνη. Ύστερα από μερικά χιλιόμετρα, ένας στενός δρόμος οδηγεί σ’ ένα κόσμο φανταστικό! Σ’ ένα διάσελο του βουνού αποκαλύπτονται στη σειρά μανιάτικοι Πύργοι μ’ ένα χρώμα μοναδικό. Είναι τα Μουντανίστικα. Τα μάτια ανοίγουν διάπλατα και τίποτα δεν τα εμποδίζει να πλανηθούν από το Ταίναρο ως τη Μεσσηνία. Στην άκρη του γκρεμού, εμφανίζεται από το πουθενά ένας άλλος οικισμός. Πρόκειται για το Λιοντάκι, στο οποίο δεσπόζουν οι ερειπωμένοι Πύργοι των Γουνελάδων. Συνέχισα να κατεβαίνω τη χαράδρα. Φθάνω στο Δίπορο, το τρίτο κρυμμένο χωριό. Και τέλος, στο βάθος της χαράδρας, πάνω σ’ ένα βραχώδες ύψωμα, ξεπροβάλλουν τα λιγοστά πυργόσπιτα του θρυλικού χωριού Πέπο, στο οποίο ζούσε, έτσι λέει η μανιάτικη παράδοση, ο τρομερός πειρατής Τσατσαρούνος. Κατέβηκα σε μια υποτυπώδη πλατεία, εκτάσεως τριών-τεσσάρων τετραγωνικών μέτρων, και γνώρισα έναν απόγονο του Τσατσαρούνου, τον Πέτρο, μαζί με τη γυναίκα του, τη δασκάλα κυρία Τασία. Χωρίς τηλεόραση, δύο ψυχές στο πουθενά, που μοίρασαν όμως μαζί μου παξιμάδι και νερό. Μα τι ράτσα είναι αυτοί οι άνθρωποι που ζουν καρφωμένοι στην πέτρα, υπερήφανοι και δοτικοί μέσα στην ανέχειά τους, και συνομιλούν πολλές φορές με τη σιωπή και το βλέμμα;

Κατάλαβα πως η επικοινωνία είναι δυνατή εφ’ όσον υπάρχει διαθεσιμότητα, δηλαδή να κυριαρχεί ένα άνοιγμα δρόμου που ωθεί τον άλλον στην καρδιά του μυστικού μας. Έτσι ένοιωσα κουβεντιάζοντας με τον απόγονο του πειρατή και τη γυναίκα του. Διαθεσιμότητα για επικοινωνία σημαίνει πλησιάζουμε την ανθρώπινη σχέση χωρίς όπλα, γιατί τα πλεονεκτήματα από την ανθρώπινη ανταλλαγή έχουν μεγάλη αξία, και όχι εκείνα που βασίζονται στην κυριαρχία. Η πραγματική επικοινωνία σηματοδοτεί περιορισμό του αυταρχισμού. Οι βεβαιότητες, οι απόλυτες αλήθειες, ενισχύουν την εξουσία, συνεπώς την κυριαρχία των ολίγων επί  των πολλών.

Απλώνοντας το βλέμμα από το μικρό λιακωτό του Πέτρου προς τη χαράδρα που φτάνει μέχρι τους Μπουλαριούς και κοντά στη θάλασσα, σκέπτομαι πως η επικοινωνία είναι δύσκολη διαδικασία και μάλλον πρόκειται για πολιτισμική κατάκτηση που απαιτεί ψυχικές δυνάμεις ισχυρές και συγκρότηση εσωτερικής διαθεσιμότητας. Το πραγματικό πρόβλημα δεν βρίσκεται στην επάρκεια και στην ποικιλία των μέσων επικοινωνίας, αλλά στο άνοιγμα της επικοινωνιακής πράξης, στο γεγονός πως οι άνθρωποι δεν επιθυμούν μια τυχαία συνεύρεση με τους άλλους. Σ’ ένα κόσμο που οι άνθρωποι «κρύβονται» και «καλύπτονται», κρατάμε τους άλλους έξω από τα τείχη και ας έχουμε στη διάθεσή μας ισχυρά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Η επικοινωνία μετατρέπεται σε πραγματικό επεισόδιο όταν πιστεύουμε πως στην ιστορία της κάθε μέρας μπορούμε να συναντήσουμε κάποιον που προσφέρεται να σκίσει το πέπλο της αδιαφορίας και να κοινωνήσει άνετα το μυστικό του. Αυτό συνέβη στο θρυλικό Πέπο της Μέσα Μάνης, σ’ ένα μικρό δωμάτιο ανάμεσα στον Πέτρο, τον απόγονο του πειρατή, στη γυναίκα του, την κυρία Τασία, τη δασκάλα, στον Αλβανό φίλο μου, τον Βλαδίμηρο και σ’ εμένα.

Οδοιπορώντας, έφθασα για άλλη μια φορά από την Κηπούλα στον Κάβο Γκρόσο. Μόλις είχε αρχίσει ο ήλιος να ξεπροβάλλει από τον Σαγγιά. Θυμήθηκα τα λόγια της Μάργκαρετ Μηντ, «το μέλλον είναι σήμερα», και του Θωμά Ακυινάτη, «φοβάμαι τον άνθρωπο του ενός μόνο βιβλίου». Αυτό το μυστηριώδες και απειλητικό βουνό με βοηθά να γνωρίζω πως κανένας ολισμός, καμιά συνολική και άκαμπτη περί του κόσμου αντίληψη, δεν θα μπορεί πλέον να μας τυφλώνει.

ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΖΑΧΑΡΕΑΣ
Ιούλιος 2011

~ . ~

*