Ραφαέλ Καδένας, Η ποίηση ως αποτυχία

Μετάφραση ΒΑΣΩ ΧΡΗΣΤΑΚΟΥ

Η ποίηση δεν έχει συγκεκριμένη διαμονή. Συνηθίζει να εισβάλλει στα υπόλοιπα είδη και δεν υπάρχει σχεδόν μεγάλο βιβλίο που να μην είναι παρούσα. Τόσο που μπορεί κανείς τελικά να υποστηρίξει ότι δεν υπάρχει λογοτεχνία παρά μόνο ποίηση. Ο κυκλωτικός, πανταχού παρών και σφετεριστικός χαρακτήρας της κάνει κάποιον να σκέφτεται ότι δεν είναι ένα είδος λογοτεχνικό αλλά μάλλον μια παρουσία πίσω από τα είδη, μια παρουσία τόσο γεμάτη υπονοούμενα που πολλές φορές προτιμά κοστούμια που δεν είναι δικά της, μια παρουσία που εξυπηρετείται από όλες τις δημιουργικές δράσεις του ανθρώπου, μια δύναμη που προηγείται οποιασδήποτε κατηγοριοποίησης. Ίσως να είναι ένας τρόπος για την έκφραση του ουσιώδους. Με αυτήν την έννοια, θα υπάρχει όσο υπάρχει ο άνθρωπος.

Ως είδους, η κατάστασή της είναι ξεκάθαρη. Παντού οι αναγνώστες της είναι μια μειονότητα χαρακτηριστικά εκκεντρική. Τείνουν να μετατραπούν σε μυστική αίρεση, όχι γιατί η ποίηση έχει γεμίσει με μυστήριο (ίσως να το έχει χάσει μάλλον λίγο) αλλά λόγω της λήθης της αληθινής ουσίας που πλήττει σε τεράστιο βαθμό τον σημερινό άνθρωπο. Τα δισεκατομμύρια αυτού του πλανήτη επιδίδονται τελεσφόρα στην αυτοκαταστροφή τους με κάθε τρόπο που μπορεί κανείς να διανοηθεί, με αβρότητα ή βία, από άγνοια ή από πολυμάθεια, ακατάπαυστα. Όλος ο κόσμος αποδίδει τιμές στην καταστροφή υπό το πρόσχημα της ανάπτυξης και είδος απειλούμενο δεν είναι μόνο η ποίηση αλλά και η μουσική, η ζωγραφική και η φιλοσοφία. Όλη η κουλτούρα και ο ίδιος ο άνθρωπος μπορούν να εξαφανιστούν αν στο πνεύμα του δεν επισυμβεί μια βαθιά αλλαγή.

Ομολογώ ότι με ανησυχεί περισσότερο η ποίηση ως διάσταση παρά ως ειδική φόρμα και ο υποβιβασμός και των δύο αυτών πιστεύω ότι συνοδεύει την κρίση του ανθρώπου και ίσως και να είναι ακόμα μία από τις πιο σαφείς ενδείξεις της. Είναι προφανές ότι ο κόσμος απομακρύνεται όλο και περισσότερο από την ποίηση και τείνει να γεννά άτομα ανελεύθερα, αν και ευημερούντα, που μια πελώρια μηχανή τους ορίζει ό,τι πρέπει να φορέσουν, να φάνε, να διαβάσουν. Σε αυτή την πτώση η μοίρα της ποίησης ξεχωρίζει δίπλα σε άλλες απώλειες όχι λιγότερο σημαντικές, αφού ο άνθρωπος την χρειάζεται για να μιλήσει για το ναυάγιό του ή ακόμα καλύτερα για να του υποδείξει μια πιθανή λύτρωση. Αν και, βλέποντας πώς ο λόγος των μεγάλων δημιουργών χάνεται, μερικές φορές σκέφτεται κανείς το μάταιο της λογοτεχνίας.

Τι έκαναν οι άνθρωποι, τι κάναμε, με την κληρονομιά του Ουίτμαν, του Ρίλκε, του Λώρενς και κάποιων άλλων; Δεν είναι πολλοί, αλλά θα αρκούσαν για να προκαλέσουν έκρηξη στο πνεύμα μας – όμως όντως εισακούστηκαν; Τους διάβασαν στ’ αλήθεια; Βρίσκονται εκεί σαν φωνές τρομακτικά μόνες και όσα μας είπαν κατάντησαν απλώς αντικείμενο λογοτεχνικής μελέτης για επιδειξίες διανοουμένους, αφοπλισμένο χάρη στη δική μας ανοσία. Αλλά το πραγματικά σπουδαίο που μας κόμισαν ήταν, και είναι, αυτή η χαμένη τώρα πια λάμψη της λογοτεχνίας. Πώς υποβαθμίζουμε, χειραγωγούμε, απομακρύνουμε κάθε τι που περιλαμβάνει μια νέα οπτική! Όταν δεν ακούμε με προσήλωση αυτό που ένα έργο θέλει να μας πει, δημιουργούμε μια απόσταση ανάμεσα σε αυτό και εμάς. Το τοποθετούμε εκεί και εμείς παραμένουμε εδώ χωρίς να μας αφορά. Το έργο απευθύνεται στην ύπαρξή μας, αλλά εμείς αποφασίζουμε ότι μιλά μόνο στον εγκέφαλό μας και το πνίγουμε στα λιμνάζοντα ύδατα των ιδεών μας. Εκείνοι όμως, οι δημιουργοί, έγραψαν για τους ανθρώπους, για να τους αποκαλύψουν αυτό που είχαν ανακαλύψει ή τους είχε αποκαλυφτεί, πιστεύοντας ότι θα τους αφουγκράζονταν. Μου φαίνεται ότι οι ποιητές μπορούν να κάνουν κάτι για να συνδέσουν τον άνθρωπο με όλο αυτό που η λήθη έχει εξοστρακίσει, βγάζοντάς τον από τους περισπασμούς στους οποίους ζει, θέτοντάς του τα καθοριστικά ερωτήματα για να δώσει βαρύτητα στις λέξεις, για να στοχεύσει σε μια αυθεντική ζωή. Πρόκειται για μια επιχείρηση διάσωσης, όμως για να συμβάλλουν σ’ αυτό οι ποιητές πρέπει να γυρίσουν την πλάτη στην τρέλα που τυλίγει τον άνθρωπο, πρέπει να του μιλήσουν μετά από μια ρήξη, πρέπει οι ίδιοι να έχουν ελευθερωθεί. Αν όχι, θα αποτελούν κομμάτι της ασθένειας και ό,τι λένε θα είναι η μισή αλήθεια.

Η ποίηση δεν θα αφομοιωθεί από τις υπόλοιπες φόρμες, δεδομένου ότι ζει σε μια ειδική ζώνη της ύπαρξης που τη χρειάζεται σαν το δικό της μέσον έκφρασης, μια ζώνη για την οποία η πρόζα σίγουρα είναι ανεπαρκής, όχι γιατί είναι κατώτερη –το πρόβλημα έγκειται περισσότερο στη φύση της και όχι στην ποιότητα– αλλά γιατί δεν αρκεί για να μεταφέρει μια ενέργεια πολύ βασική, πολύ καθαρή, πολύ ελεύθερη, μια ενέργεια απροσάρμοστη που αναζητώντας τη φωνή της δημιουργεί αυτή την αποτυχία που είναι η ποίηση. Διότι η ποίηση είναι πάντα μια ελλιπής καταγραφή που ποτέ δεν καταφέρνει να εκφραστεί, μία ενίοτε μεγαλοπρεπής ήττα που αφήνει ίσως πίσω της λεκτικές κορυφώσεις, αλλά ποτέ δεν φέρνει εντελώς στην επιφάνεια όσα κρύβονται στα θεμέλιά της. Έτσι που επειδή δεν διαβάζεται, δεν πωλείται. Ο χώρος της στον άνθρωπο, εκεί όπου ανθίζει, έχει καταληφθεί από δυνάμεις εχθρικές της. Συμβαίνει οι δυνάμεις της καταστροφής του ατόμου να είναι πάντα αθεράπευτα αντιποιητικές. Αναβλύζουν βαρβαρότητα, οποιαδήποτε και αν είναι η μάσκα τους. Η μυθιστοριογραφία, αντίθετα, έχει μια σχετική επιτυχία ίσως επειδή αντικατοπτρίζει περισσότερο τα κοινωνικά προβλήματα που είναι πολλά, σοβαρά και μοιραία, αλλά όχι ουσιώδη. Η ίδια η βαρύτητά τους τα κάνει και απόλυτα, παραποιώντας έτσι την οπτική γωνία του κοινού και του συγγραφέα: το άμεσο συγχέεται με το θεμελιώδες και, πάνω σε μια βάση που είναι ρεαλιστική αλλά και λανθασμένη ταυτόχρονα, το πνεύμα χτίζει τη λήθη του. Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι τα ζητήματα αυτά πρέπει να αντιμετωπιστούν, όμως η λύση τους επιδεινώνει δυστυχώς το πρόβλημα του ατόμου, το απαλλάσσει απλώς από ένα περιστασιακό βαρίδι και το τοποθετεί εντέλει απέναντι από τον εαυτό του, πέρα από την ποίηση, στη ζώνη της πραγματικότητας. Άρα το πρόβλημα του ανθρώπου ως επί το πλείστον είναι αυτός ο ίδιος και μόνο.

RAFAEL CADENAS