*

της ΕΛΕΝΑΣ ΣΤΑΓΚΟΥΡΑΚΗ

Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τραγωδία, η εξόντωση εκατομμυρίων, στατιστική. Και αν χρειάστηκε να αναζητήσω την πηγή του εν λόγω αποφθέγματος που ποτέ δε με εγκατέλειψε από τη στιγμή που το διάβασα πριν –γύρευε πόσα– χρόνια, η ρήση αυτή του Τουκόλσκι βρίσκει σαφώς εφαρμογή και στην περίπτωση της Ουκρανίας. Οχτώ μήνες μετά την πιο πρόσφατη και αιματηρότερη εισβολή των Ρώσων στην περιοχή –παρήλθαν ήδη δύο τρίτα της χρονιάς–, το θέμα ευτυχώς επιμένει και παραμένει, ωστόσο η επικαιρότητα της ενεργειακής κρίσης, του πληθωρισμού και του ξέφρενου ανήφορου των τιμών τείνει έως και αυτό να το προσπεράσει. Αναμφίβολα συνεπικουρεί και ο κορεσμός που επέρχεται σε ανάλογες περιπτώσεις, κορεσμός ώτων, οφθαλμών, εν τέλει εγκεφαλικών κυττάρων από το συνεχή βομβαρδισμό ειδήσεων, εν προκειμένω χρώματος γαλαζοκίτρινου.

Κάθε άλλο παρά θα αρνηθώ ότι το αυτό είχε αρχίσει να ισχύει και για τη γράφουσα, η οποία, πάνω που αναρωτιόταν για πόσο καιρό ακόμη άραγε η σημαία της Ουκρανίας θα στολίζει τις προσόψεις κυβερνητικών κτιρίων στη γερμανική πρωτεύουσα, συχνά αντικαθιστώντας την ευρωπαϊκή, έλαβε πρόσκληση από την πρεσβεία της χώρας στο Βερολίνο. Η αποδοχή της, ακαριαία. Η εκδήλωση, την οποία –λόγω αποστροφής απέναντι στην υποκρισία του όρου, ειδικά σε τέτοιες περιπτώσειες, και των συσχετισμών ισχύος που προδίδει, λες και το κέρδος δεν είναι, το λιγότερο, αμοιβαίο και αμφίδρομο– δε θα χαρακτήριζα ‘φιλανθρωπική’, στόχο είχε τη στήριξη σκοπών, προγραμμάτων, καλλιτεχνών και μικρών επιχειρήσεων της Ουκρανίας, με μέρος των εσόδων να κατατίθεται στον Ένα σκοπό. Ο χώρος, εξίσου αντιπροσωπευτικός: όχι στις αίθουσες της πρεσβείας, αλλά στην καρδιά του Βερολίνου, λίγα μόλις μέτρα από την Πύλη του Βραδεμβούργου, από την οποία μας χώριζε μοναχά μια τζαμαρία.

Είσοδος, ανθρώπινο μελίσσι, βαβούρα, φωνές, γέλια, κουδούνισμα ποτηριών, ομιλίες. Πρώτες απεγνωσμένες προσπάθειες αποκωδικοποίησης του χώρου, του σκεπτικού, της σειράς. Πληροφορίες, κανείς; Εκεί στα δεξιά ένας γκισές, εκεί θα πήγαινε, μιαν άκρη θα την έβρισκε. Βρήκε ψωμί. Palyanytsya, #bake for Ukraine. Καλή η αρχή, επέλεξε το φουλ πακέτο, αλλά ο χώρος παρέμενε υπερβολικά θορυβώδης και στενός. Συνέχισε σε ό,τι έμοιαζε με εκθεσιακή εγκατάσταση στον επόμενο χώρο και, προσπερνώντας πληροφορίες στα πολωνικά για εξεγέρσεις και συνδικαλιστικά κινήματα, προχώρησε στο δεξί μισό τής αίθουσας, όπου εκτίθεντο τα έργα νέων Ουκρανών καλλιτεχνών.

Το θέμα, “Martial Arts”, «Πολεμικές τέχνες» ή –μάλλον– «Τέχνη περί πολέμου», και η αποτύπωση του ψυχολογικού ίχνους του με όχημα το συμβολισμό και το αφηρημένο. Bingo! (Λες και αυτό το θέμα μπορεί να είναι αφηρημένο στο εδώ και το τώρα της Ουκρανίας, λες και ο εξωκειμενικός παράγοντας –όπως και τα ίδια τα έργα, όπως η ίδια έμελλε να διαπιστώσει– δεν καταργεί την έννοια του ‘αφηρημένου’). Πέρασε μπροστά από κάποιες ασπρόμαυρες σπουδές σε ρυζόχαρτο περί ‘Μελαγχολίας’, συνέχισε με δύο αποτυπώσεις της ‘Έκρηξης’, η μία σε κραυγαλέα εξπρεσιονιστικό κόκκινο, η άλλη σε μουντό γκριζόμαυρο με κατακόκκινο πλαίσιο, και άλλαξε τοίχο: Αγλαΐα, Άννα, Σοφία, Βαλεντίνα, Βαλέρια. Η αφίσα της έκθεσης μαρτυρούσε το ποιόν της: γένους –αποκλειστικά– θηλυκού. Η αφέλεια της πρώτης χαράς για τις υποδηλώσεις του φύλου, δεδομένης μάλιστα της προ μηνών πληροφόρησης για τις συνέπειες του πολέμου στην Ουκρανία –όπως και κάθε πολέμου– για τα δύο φύλα, τής απέδειξε για μία ακόμη φορά τι θα πει να είσαι απ’ έξω και αλλουνού το πετσί να καίγεται –είτε συμμετέχεις σε εκδηλώσεις συμπαράστασης είτε όχι.

*

*

Εκεί, στο πάτωμα, κάτω από την αφίσα, τα μόνα θαρρείς σαν ατάκτως ερριμμένα, γερτά στη γωνία μεταξύ πατώματος και τοίχου, κάποια μικρότερα παστέλ και μολύβια σε χαρτί, σε αλλόκοτες δυάδες, τα προφανή ζεύγη θαρρείς στανικώς αποκομμένα. Τετράγωνο πλαίσιο, στο κάτω μέρος του σύμβολα εφαρμογής (του instagram, θα μάθαινε αργότερα), στο θέμα να κυριαρχεί μια γκρίζα προτομή θαρρείς ενός Παλαμά ή ενός Λένιν, στο ύψος του μετώπου κτίρια, στο ύψος των ματιών ένα μπλε πτώμα να κείτεται, στο ύψος του στόματος ένα μπλε ποδήλατο. Moment mal! Χαμηλώνει στα γόνατα για να απορροφήσει ώς και την παραμικρή δόνηση του κύματος που εξέπεμπε αυτό το frame, σαράντα επί σαράντα. Κάμποσα λεπτά αργότερα, προσπερνά ένα –όντως αφηρημένο– λευκόγκριζο έργο της ίδιας καλλιτέχνιδος για να προχωρήσει στο επόμενο στιγμιότυπο της εξιστόρησης: τετράγωνο πλαίσιο, στο κάτω μέρος του σύμβολα της εφαρμογής, στο φόντο τού θέματος κτίρια με καπνούς σε γκρίζο και στο προσκήνιο μία εμφανώς –αν και αφηρημένη– μπλε γυναικεία μορφή, ξαπλωμένη, να σπαράζει κρατώντας την κοιλιά της. Θαρρείς διπλωμένη στα δύο, αν και απλωτά αποτυπωμένη. Θαρρείς και κραυγάζει, αν και στο πρόσωπο χαρακτηριστικά δεν υπάρχουν. Και άκρη-άκρη, στα δεξιά της, υπερμεγέθη, φουσκωτά, τα μπλε μπατζάκια και τα πόδια μιας μορφής ισχύος που δεν μπορεί, παρά να ανήκει στο θύτη. Συνδετικός κρίκος των δύο μορφών, η τοπωνυμία: Бyчa.

Εκεί, γονατισμένη στο πάτωμα, με βρήκε μια φωνή, την οποία δεν κατέγραψα αμέσως, παρά μόνον αφότου αντιλήφθηκα μιαν επίσης γονατισμένη παρουσία δίπλα μου. Πετάχτηκα όρθια, αλλά ούτε το νεοαποκτηθέν ύψος κατόρθωνε να καταστήσει δυνατή τη συνεννόηση. Μα να μην μπορεί κανείς να μιλάει όλες τις γλώσσες του κόσμου;! Η συγκεκριμένη ήταν η ουκρανική, δια στόματος της καλλιτέχνιδος, Σοφίας, η οποία –αφού της απολογήθηκα– μου συστήθηκε στα αγγλικά κι εξήγησε πως ήρθε να μιλήσει μαζί μου βλέποντας να αφιερώνω περισσότερο χρόνο στα δικά της έργα. Πάντα την ενδιαφέρει να συνομιλεί με αποδέκτες της τέχνης της, πάντα με ενδιαφέρει να συνδιαλλέγομαι με τους δημιουργούς έργων που με αγγίζουν και πάντα, βέβαια, όπως και εν προκειμένω, η απτή αφορμή ή οι προθέσεις του δημιουργού και η ερμηνεία του κοινού αποκλίνουν, πράγμα γνωστό και δευτερεύον, αν και ίσως επαρκής απόδειξη ενός ‘αληθινού’ έργου τέχνης.

Ναι, η Σοφία επιδιώκει το συγκερασμό τεχνών και μέσων, αναρτά έργα της στο ίνσταγκραμ και το ίνσταγκραμ γίνεται μέρος των έργων της, σε ένα συσχετισμό αμφίδρομο. Ναι, σωστά, τα δύο αυτά frames ανήκουν μαζί και μάλιστα συμπληρώνονται από ένα τρίτο, κάποτε και τέταρτο. Ναι, εδώ το έχει, ευχαρίστως να μου το φέρει να το δω. Και ιδού, ένα τρίτο τετράγωνο πλαίσιο, στο κάτω μέρος του σύμβολα της εφαρμογής, στο θέμα πτώματα σε μπλε, στα δεξιά γκρίζα κτίρια και στο κέντρο, υπερμεγέθης, η μορφή ενός μικρού κοριτσιού, το πρόσωπο δίχως χαρακτηριστικά, και όμως τόσο υπέρμετρα αβοήθητο, τόσο ολότελα χαμένο, τόσο… μόνο και μονάχο. Και πίσω του, στο ύψος του κεφαλιού, με έντονο γκρι, μια μικρή τραμπάλα. Ίσια. Μόνη και μονάχη. Και αυτή. Ή κορίτσι και τραμπάλα να ήταν ένα, η έρημη τραμπάλα όχι άλλο, από την έρημη ψυχούλα αυτού του κοριτσιού;

Τραυλίζοντας, προσπαθούσα να βρω λέξεις για να απαντήσω στην ερώτηση και τα γεμάτα προσμονή μάτια τής Σοφίας, να της περιγράψω ό,τι βλέπω και νιώθω. Συνειδητοποιώντας και αναγνωρίζοντας για μία ακόμη φορά πως οι λέξεις προδίδουν, πως αδυνατούν να φτάσουν στο ύψος του βιώματος και να το αποτυπώσουν επαρκώς –Genugtuung λένε οι γερμανόφωνοι, παντρεύοντας την ικανοποίηση με την αποζημίωση! –, κατέφυγα στον αντιπερισπασμό, στις ερωτήσεις. Κι έτσι η Σοφία έγινε το δέντρο αντί του δάσους, το δάχτυλο αντί του φεγγαριού, που κάποτε φέρνει την πραγματικότητα πολύ πιο κοντά –σχεδόν hautnah.

*

*

Η Σοφία υπήρξε «πολύ τυχερή». Ολοκλήρωσε το μεταπτυχιακό της στις τέχνες –μετά από αντίστοιχες προπτυχιακές σπουδές– μόλις μία εβδομάδα πριν τη ρωσική εισβολή. Περνώντας από ενδιάμεσες χώρες, βρίσκεται τους τελευταίους οχτώ μήνες στο Βερολίνο. Η ακμάζουσα και καλά οργανωμένη ουκρανική κοινότητα εδώ κατάφερε να μισθώσει τους χώρους πρώην πορνείου στο Σαρλότενμπουργκ, ώστε να παρέχει σε Ουκρανούς καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων και εκείνη, το χώρο –γεωγραφικό και δημιουργικό– για εργασία. Ναι, δουλεύει συνδυάζοντας διάφορες τέχνες, σε συνεργασία κάποτε και με τον άντρα της που είναι μουσικός. Όχι, εκείνος έμεινε στην Ουκρανία, να ακολουθήσει το παράδειγμα του Προέδρου. Θα παντρεύονταν αργά ή γρήγορα, αλλά, με την κήρυξη του πολέμου, προτίμησαν το ‘γρήγορα’. Κανείς θέλει να ξέρει ποιος είναι, πού ανήκει. Πριν ένα μήνα, επέστρεψε για λίγο στη χώρα, να τον επισκεφθεί. Ναι, ήταν δύσκολο. Τα μάτια πρόδιδαν ένα μυαλό που ήδη ταξίδευε, χιλιόμετρα και εικοσιτετράωρα μακριά, ολοένα συννέφιαζαν και υγραίνονταν, γεμίζοντάς με τύψεις για τις αυτονόητες και σκληρές ερωτήσεις μου και κάνοντάς με να αλλάξω θέμα. Έκπληκτη και συνεπαρμένη ακούει τις εντυπώσεις μου για τα έργα της και μου ζητά –εκείνη, von allen Dingen!– να βγούμε φωτογραφία μαζί. Με ευχαριστεί, εκθέτει και αλλού, και όχι μόνο τέτοια έργα που «δημιουργήθηκαν εν θερμώ». Περιγράφει ένα φυτό που μεγαλώνει τώρα σε μια βαλίτσα με άμμο στο Βερολίνο και το οποίο απέσπασε από μια ναρκοθετημένη παραλία της Οντέσας. Θα χρειαστούν τουλάχιστον πέντε χρόνια μετά το τέλος του πολέμου για να τη χαρεί ξανά άνθρωπος. Προς το παρόν, παραμένει κι αυτή ερημωμένη, μια παραλία-έρημος, με το θάνατο στα σπλάχνα, να τολμά να τη γλείφει μονάχα το νερό. Ωραία και η άλλη έκθεση, θα χαρεί να πάω, πράγμα που την διαβεβαιώνω. Το βλέμμα παίρνει να αναθαρρίζει για τα καλά, σχεδόν χαμογελά, καθώς μιλάει για την επόμενη επίσκεψη στην Ουκρανία στις είκοσι δύο του μηνός. Το πρωί εγκαίνια, το βράδυ η πτήση, γιατί καλές οι εκθέσεις, αλλά χρειάζεται τον άντρα της. Και βουρκώνει.

Sofiia Golubeva, interdisciplinary artist, ετών 25.

ΕΛΕΝΑ ΣΤΑΓΚΟΥΡΑΚΗ
Βερολίνο, 12.11.2022

*

*