του ΜΥΡΩΝΑ ΖΑΧΑΡΑΚΗ

Τα βιβλία που εκδόθηκαν στο πλαίσιο της σειράς των εκδόσεων Γνώση, «Φιλοσοφική και Πολιτική βιβλιοθήκη», υπό την επιμέλεια του Παναγιώτη Κονδύλη, διέπονται, στην πλειονότητά τους, από μια μάλλον απαισιόδοξη οπτική. Συγκεκριμένα, η Χάννα Άρεντ παρουσιάζει τη διαφορά ανάμεσα στην αρχαία και τη νεώτερη αντιμετώπιση της δημόσιας σφαίρας με τρόπο απαισιόδοξο εξυμνώντας την πρώτη σε βάρος της δεύτερης, τονίζοντας πως η δεύτερη σηματοδοτεί την παρακμή της δημόσιας σφαίρας. Ο Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ παρατηρεί την παρακμή των «μεγάλων αφηγήσεων» για την ανθρώπινη χειραφέτηση και τη μετατροπή των πανεπιστημίων σε εμπορικές επιχειρήσεις, ο Καρλ Μάννχαϊμ παρατηρεί την έλευση του σκεπτικισμού κατά τη διαπάλη ανάμεσα στις μεγάλες πολιτικές ιδεολογίες των Νεώτερων Χρόνων, ο Καρλ Λέβιτ διατυπώνει την άποψη ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, εγκλωβισμένος ανάμεσα στην αρχαιοελληνική και τη χριστιανική κοσμοθεώρηση, τείνει να συλλαμβάνει τον κόσμο ως κάτι το τυχαίο, ο Έρνστ Κασσίρερ παρατηρεί με ανησυχία την πρόσφατη επιστροφή του προλογικού και μυθικού τρόπου σκέψης στην πολιτική ζωή, ενώ ο Κρώφορντ ΜακΦέρσον βλέπει τη σημερινή φιλελεύθερη Δημοκρατία ως μια οπισθοδρομική επιστροφή σε παλιότερες, «ολιγαρχικές» μορφές δημοκρατικής διακυβέρνησης. Αντίστοιχα, ο Γιόχαν Χουιζίνγκα διαπιστώνει, στις αρχές του εικοστού αιώνα, την απώλεια του παιγνιώδους στοιχείου από τον σύγχρονο πολιτισμό. Ας δούμε πιο αναλυτικά τη θεωρία του.

Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Γιόχαν Χουιζίνγκα, ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένος, ήδη από τη γέννησή του, με το παιχνίδι. Το παιχνίδι, όπως το ορίζει ο ίδιος, είναι μια ελεύθερη και αφιλοκερδής δραστηριότητα που γίνεται έξω από τη «συνηθισμένη» ζωή σε ειδικό χρόνο και χώρο, αλλά και με ευταξία μέσα από καθορισμένους κανόνες. Το παιδικό παιχνίδι περιέχει τον τύπο του παιχνιδιού στην πιο καθαρή μορφή του. Εντοπίζοντας ίχνη παιχνιδιού στην μακραίωνη πολιτισμική δημιουργία (πολεμικοί αγώνες, μουσική, χορός, ποίηση, φιλοσοφία, αριστοκρατικά ήθη διαβίωσης) των λαών, ο Χουιζίνγκα συμπεραίνει πως ο ίδιος ο ανθρώπινος πολιτισμός γεννιέται (μέσα) στο παιχνίδι και ως παιχνίδι, τον χώρο του οποίου ουδέποτε εγκαταλείπει εντελώς. Στοιχεία παιχνιδιού εντοπίζονται φυσικά και στον χώρο των επιστημών, ο Χουιζίνγκα υπογραμμίζει όμως ότι στον βαθμό που η σύγχρονη επιστήμη παραμένει εγκλωβισμένη μέσα στις αυστηρές απαιτήσεις για ακρίβεια και αλήθεια, η σχέση της με το παιχνίδι αμβλύνεται σε σχέση με παλιότερα. Κατά τον Χουιζίνγκα, η διάκριση του «παιχνιδιού» από τη «σοβαρότητα» είναι όψιμο γεγονός, αφού κάθε πολιτισμός εκδηλώνεται αρχικά μέσα σε ένα συνεχές πνευματικό μέσον, το οποίο περιλαμβάνει αυτά τα δύο αναμεμειγμένα. Όσο ένας πολιτισμός γίνεται κοινωνικά και οικονομικά συνθετότερος και διευρύνεται πνευματικά, οι περιοχές όπου κυριαρχεί το παιχνίδι τείνουν να αποδυναμώνονται σε βάρος των “σοβαρών”: το παλιό έδαφος του πολιτισμού καλύπτεται από μια στοιβάδα ιδεών, κανόνων, συστημάτων σκέψης που έχουν χάσει τη σχέση τους με το παιχνίδι. Αρχικά, το μεγαλύτερο μέρος του αφομοιώνεται από τη σφαίρα του ιερού, ενώ ο,τι απομένει αποκρυσταλλώνεται ως γνώση μέσα στα ήθη και στα έθιμα, στην ποίηση, καθώς και στις διάφορες μορφές του κοινωνικού βίου. Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρησή του ότι το παιγνιώδες στοιχείο βρίσκεται σε παρακμή: ο πολιτισμός μας δεν παίζει πια, αλλά και όταν το κάνει, θυμίζει περισσότερο ένα ψεύτικο παιχνίδι. Η Δύση έχασε πολλά από τα στοιχεία του παιχνιδιού. Καμιά εποχή «δεν είχε αντικρύσει τον εαυτό της με πιο κατηφή σοβαρότητα» γράφει ο Χουιζίνγκα. Ήδη κατά τον 19ο αι., ο ωφελιμισμός, τα αστικά ιδεώδη αποδοτικότητας και η επιστημονική ευθυκρισία κατέστρεψαν την αίσθηση του μυστηρίου και της ενοχής με την οποία κατανοούσε ο άνθρωπος τον κόσμο.

Θα μπορούσε άραγε κανείς να μιλήσει για την απώλεια μιας προαιώνιας τάσης; Μήπως η «επιστημονικότητα» και η ορθολογικότητα έχουν συντελέσει στο να χάσει ο πολιτισμός μας τον παιγνιώδη χαρακτήρα από τον οποίο κατάγεται;

ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ