της ΕΛΕΝΗΣ ΛΑΜΠΑΚΗ

Αλέξανδρος Κατσιγιάννης – Δημήτρης Πολυχρονάκης – Κωνσταντίνος Χρυσόγελος (επιμ.), «Προς μάθησιν εντελεστέραν». Ο Χριστόφορος Φιλητάς (1787-1867) και η συγκρότηση της Νεοελληνικής Φιλολογίας τον 18ο και 19ο αιώνα. Πρακτικά του συνεδρίου «Λογιοσύνη και Συγκρότηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Γραμματείας: 18ος-19ος αιώνας», Αθήνα, 13-14 Δεκεμβρίου 2019. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2022, σελ. 442.

Ένα σημαντικό έργο για την ιστορία των πρώτων βημάτων της επιστήμης της νεοελληνικής φιλολογίας εκδόθηκε φέτος (2022) στη σειρά της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων. Πρόκειται για τα πρακτικά του συνεδρίου Λογιοσύνη και Συγκρότηση της Ιστορίας της Νεοελληνικής Γραμματείας: 18ος-19ος αιώνας που διοργανώθηκε από το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων το 2019 στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Στο γραφείο ενός κοσμοπολίτη λογίου του 19ου αιώνα: η έκδοση των χειρόγραφων τετραδίων του Χριστόφορου Φιλητά και η πρώιμη φάση της ιστοριογράφησης της νεοελληνικής γραμματείας/παιδείας (Επιστημονικοί Υπεύθυνοι: Στέφανος Κακλαμάνης, Δημήτρης Πολυχρονάκης. Μεταδιδακτορικοί Ερευνητές: Αλέξανδρος Κατσιγιάννης, Στέλλα Κουρμπανά, Κωνσταντίνος Χρυσόγελος).

Ο τόμος τιτλοφορείται «Προς μάθησιν εντελεστέραν». Ο Χριστόφορος Φιλητάς (1787-1867) και η συγκρότηση της Νεοελληνικής Φιλολογίας τον 18ο και 19ο αιώνα, σε επιστημονική επιμέλεια από τους Αλέξανδρο Κατσιγιάννη, Δημήτρη Πολυχρονάκη και Κωνσταντίνο Χρυσόγελο και σε τυπογραφική επιμέλεια του Δημήτρη Ζαζά, ενώ τη διόρθωση των δοκιμίων έκανε ο Κωνσταντίνος Χρυσόγελος. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο τόμος είναι αφιερωμένος στη μνήμη της καταξιωμένης ερευνήτριας και ιστορικού Λουκίας Δρούλια, που έφυγε από τη ζωή το 2019. Οι μελέτες κατανέμονται σε τρεις ενότητες. Οι δύο πρώτες είναι αφιερωμένες στον βίο και το έργο του Χριστόφορου Φιλητά, ενώ η τρίτη προσφέρει μια ευρύτερη οπτική στην ιστορία της νεοελληνικής λογιοσύνης του 18^ου και του 19^ου αι. Συνεκτικός άξονας των μελετών, πέρα από την προσωπικότητα του Φιλητά, είναι τα πρώτα βήματα της συγκρότησης της επιστήμης της νεοελληνικής φιλολογίας, και εκεί ακριβώς έγκειται η σημαντική συμβολή του τόμου αυτού στη μελέτη της ιστορίας των νεοελληνικών γραμμάτων.

Ο Χριστόφορος Φιλητάς (1787-1867), Γιαννιώτης λόγιος και διδάσκαλος, είχε μια συναρπαστική πορεία, από τα Ιωάννινα στην Τεργέστη, στο Παρίσι κοντά στον κύκλο του Κοραή, στην Οξφόρδη με υποτροφία του λόρδου Guilford και τελικά στα Επτάνησα, διαδραματίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στο τοπικό εκπαιδευτικό σύστημα, με αποκορύφωμα τη θέση του Πρύτανη στην Ιόνιο Ακαδημία. Το ανέκδοτο έργο του είναι πλουσιότερο από το εκδομένο, αλλά συχνά όχι σε πλήρως συγκροτημένη μορφή. Πρόκειται για τεράστιο όγκο υλικού σχετικά με την εργοβιογραφία Ελλήνων λογίων μετά την Άλωση, βιβλιογραφικές, λεξικογραφικές, συγκριτολογικές και πραγματολογικές μελέτες, στοιχεία για την ιστορία της νεοελληνικής παιδείας. Τα τετράδια αυτά βρίσκονται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και την Αρχαιολογική Εταιρεία. Αναλυτικές πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Φιλητά, βασισμένες σε πρωτογενείς πηγές, κάποιες από τις οποίες παρουσιάζονται για πρώτη φορά, περιέχονται στην εκτενή πρώτη μελέτη του τόμου από την Στέλλα Κουρμπανά («Χριστόφορος Φιλητάς. Βιο-εργογραφία»).

*

*

Ο Φιλητάς ταξίδεψε στην Αγγλία με υποτροφία του Λόρδου Guilford ώστε να μάθει την Αγγλική γλώσσα και εν συνεχεία να εκπαιδευτεί στην αλληλοδιδακτική μέθοδο. Οι σπουδές αυτές δεν τελεσφόρησαν, όμως η παραμονή του στην Οξφόρδη και οι επισκέψεις του στη Βοδληιανή Βιβλιοθήκη αποδείχτηκαν ιδιαίτερα καρποφόρες ως προς τη μελέτη της ιστορίας της νεοελληνικής λογιοσύνης, όπως αποδεικνύεται από τα χειρόγραφα των σημειώσεών του, τα οποία σχολιάζει ο Αλέξανδρος Κατσιγιάννης («Χαρτογραφώντας την ιστορία της νεοελληνικής λογιοσύνης. Ο Χριστόφορος Φιλητάς στην Οξφόρδη»). H Ελένη Αγγελομάτη – Τσουγγαράκη («Ο Χριστόφορος Φιλητάς και η διδασκαλία του στα πρώτα χρόνια της Ιονίου Ακαδημίας») παρουσιάζει ένα αναλυτικό χρονικό της διδασκαλίας του Φιλητά στην Ιόνιο Ακαδημία, ξεκινώντας από τις σπουδές του στην Αγγλία. Μέσα από την μελέτη εξιστορείται εκτενώς όλη η ιστορία της διοργάνωσης της κατώτερης και ανώτερης εκπαίδευσης στα Επτάνησα, οι ενέργειες του Λόρδου Guilford, η συνεργασία του με τον Φιλητά πριν και κατά τη διάρκεια της ίδρυσης της Ακαδημίας, τα πρακτικά προβλήματα των διαφόρων βαθμίδων εκπαίδευσης και τα πρώτα βήματα της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, με πλούσιο συνοδευτικό παράρτημα τεκμηρίων. Ειδικότερες πλευρές της διδασκαλίας του Φιλητά στην Ιόνιο Ακαδημία παρουσιάζει ο Κωνσταντίνος Γαρίτσης («Τα μαθήματα του Χριστόφορου Φιλητά στην Ιόνιο Ακαδημία: Οι χειρόγραφες σημειώσεις των αδελφών Αλιπράντη»), με τη βοήθεια των πανεπιστημιακών σημειώσεων των αδελφών Αλιπράντη από την Κεφαλονιά, φοιτητών του Φιλητά, συνδυαστικά με σχέδια μαθήματος του ίδιου του Φιλητά που φυλάσσονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Το γλωσσικό ζήτημα φυσικά δεν θα μπορούσε να λείπει από τα ενδιαφέροντα οποιουδήποτε λογίου της εποχής. Οι Μαρία Καμηλάκη και Ελένη Καραντζόλα («Μεταξύ παλαιάς ελληνικής και γραικικής:  Γλωσσ(ολογ)ικές παρατηρήσεις στον Χριστόφορο Φιλητά») φωτίζουν διάφορες πλευρές των γλωσσ(ολογ)ικών ενδιαφερόντων του Φιλητά και παρέχουν ενδιαφέρουσες διευκρινίσεις για τη σχέση του με τις απόψεις του Κοραή. Το πρώτο μέρος του τόμου κλείνει με τη μελέτη του Κώστα Καρδαμή («Η μουσική στην και περί την Ιόνιο Ακαδημία κατά την περίοδο δράσης του Χριστόφορου Φιλητά») σχετικά με τη θέση της μουσικής στην Ιόνιο Ακαδημία, χάρη στην οποία κερδίζουμε μια σφαιρικότερη οπτική για την εκπαίδευση στα Επτάνησα.

Το δεύτερο μέρος του τόμου, επίσης εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στον Φιλητά, εστιάζει σε ζητήματα γραμματολογίας. Ο Γιάννης Παπαθεοδώρου («Σκιαγραφία Νεοελληνικής Γραμματολογίας. Απογραφικές δοκιμές και ιστορική συνείδηση στα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά») παρουσιάζει ζητήματα ιδεολογίας και ιστοριογραφίας που προκύπτουν από τις γραμματολογικές σημειώσεις των τετραδίων και αναζητά νεωτερικές τάσεις, σε σύγκριση και με τις σύγχρονές του φιλολογικές εξελίξεις στην Ευρώπη. Η Στέση Αθήνη («Οι βιο-εργογραφικοί κατάλογοι: Ιστοριογραφία και ταξινόμηση της λογιοσύνης)») εντάσσει τις βιοεργογραφικές σημειώσεις του Φιλητά στα σύγχρονα ευρωπαϊκά και ελληνικά συμφραζόμενα της σύνταξης τέτοιων έργων αναφοράς. Το ζήτημα της βιογραφίας στο έργο του Φιλητά αναλύει από άλλη οπτική και ο Νίκος Κοκκομέλης («Βιογραφώντας τη λογιοσύνη: Φιλολογική κριτική και ιστορικός ορίζοντας στα τετράδια του Χριστόφορου Φιλητά»), ο οποίος καταλήγει στο αντίθετο συμπέρασμα, ότι οι σημειώσεις του Φιλητά έχουν κατά βάση βιβλιογραφικό χαρακτήρα, αφού δεν είναι τόσο εμφανής κάποια πρόθεση ιστορικής σύνθεσης ή βιογραφικής θεώρησης. Ο Κωνσταντίνος Χρυσόγελος («Παρουσίες και απουσίες του Βυζαντίου στις χειρόγραφες σημειώσεις του Χριστόφορου Φιλητά») μελετά, όπως μαρτυρά ο τίτλος, την παρουσία (ή την απουσία) του Βυζαντίου από τις σημειώσεις του Φιλητά, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η στάση του απηχεί τις κοραϊκές αντιλήψεις και δεν φαίνεται κάποια συνομιλία με τη ρομαντική προσέγγιση του Βυζαντίου που ξεκίνησε ο Ζαμπέλιος και ο Παπαρρηγόπουλος. Το δεύτερο μέρος κλείνει με την παρουσίαση από τον Δημήτρη Πολυχρονάκη μιας συγκριτολογικής εργασίας του Φιλητά, με θέμα δύο παρομοιώσεις από τον Ερωτόκριτο και την Ιλιάδα («Ο Χριστόφορος Φιλητάς στα χνάρια του Αδαμάντιου Κοραή: Με αφορμή δύο παρομοιώσεις από την Ιλιάδα και τον Ερωτόκριτο»). Συνεκτικό στοιχείο όλων των μελετών μέχρι εδώ είναι η επισήμανση συγκλίσεων προς και αποκλίσεων από τη σκιά του Κοραή.

*

*

Οι μελέτες του τρίτου μέρους του τόμου ασχολούνται με το γενικότερο πνευματικό κλίμα της εποχής του Φιλητά, φωτίζοντας διάφορες όψεις της ελληνικής γραμματολογίας στα χρόνια της νεωτερικότητας. Η μελέτη του Δημήτρη Αρβανιτάκη («Προσλήψεις της αρχαιότητας στο Ιόνιο (17ος-αρχές 19ου αι.)»), σχετικά με τις αναγνώσεις της αρχαιότητας στα Ιόνια νησιά του 18^ου αι., αναφέρεται σε ζητήματα χρήσης της στη συγκρότηση της τοπικής και εθνικής ταυτότητας της Επτανήσου μετά το τέλος της Βενετοκρατίας. Η Νάσια Γιακωβάκη («Οι «Έλληνες πεπαιδευμένοι» του Γεωργίου Ζαβίρα, Διεργασίες για το έθνος γύρω στο 1800») παρουσιάζει το έργο Νέα Ελλάς του Γεωργίου Ζαβίρα, με αναλυτική εξέταση του χαρακτήρα του, της «γενεαλογίας» του μέσα στο πνεύμα της εποχής αλλά και του ιδεολογικού στίγματος που απορρέει από τον τίτλο και τη συγκρότηση του υλικού. Η επόμενη μελέτη ανήκει στον Γιάννη Κόκκωνα («Η βιβλιοθήκη του Δημητρίου Ποστολάκα και οι κατάλογοί της») και αναφέρεται επίσης σε έναν χαρακτηριστικό τύπο «λογίου εμπόρου» της εποχής, όπως ο Ζαβίρας, τον Δημήτριο Ποστολάκα, κάτοχο μιας πλούσιας βιβλιοθήκης και συντάκτη, σύμφωνα με τον μελετητή, της «πρώτης νεοελληνικής βιβλιογραφίας». Οι σχέσεις των Φαναριωτών με τους λογίους συγχρόνους τους αποτελούν το θέμα της επόμενης μελέτης του Ιωάννη Κυριακαντωνάκη «(Οι Φαναριώτες και η ελληνική λογιοσύνη της Κωνσταντινούπολης. Εισαγωγική προσέγγιση της σχέσης»), ενώ η επόμενη μελέτη του Γιάννη Κουμπουρλή («Το ιστοριογραφικό έργο του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού: Η τριλογία της Γενεύης»), ασχολείται με το ιστοριογραφικό έργο του Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού. Συνεχίζοντας με τον ευρύτερο κύκλο των Φαναριωτών, η μελέτη του Μάρκου Ξυδάκη παρουσιάζει το μεταφραστικό έργο του ηγεμόνα Νικόλαου Καρατζά, σε συνάρτηση με το πνευματικό περιβάλλον της εποχής («Για τον ηγεμόνα Νικόλαο Καρατζά (1745-1791):  το λόγιο περιβάλλον, οι λανθάνουσες μεταφράσεις και οι «τύχες» του βολταιρικού Essai sur les moeurs et l’esprit des nations»). Ο τόμος κλείνει με βιβλιογραφική μελέτη του Αλέξη Πολίτη («Η αναζήτηση του λογοτεχνικού παρελθόντος 1865-1900. Αναλυτική παρουσίαση τεκμηρίων»), από την οποία τεκμηριώνεται το αυξημένο ενδιαφέρον της περιόδου 1865-1880 για τη μελέτη της ιστορίας των ελληνικών γραμμάτων.

Είναι αξιομνημόνευτη η θεματική ποικιλία και η ευρύτητα προσεγγίσεων του τόμου, αφού με αφορμή το ανέκδοτο και διάσπαρτο έργο ενός και μόνο λογίου επιτυγχάνεται όχι μόνο η σφαιρική παρουσίαση της ζωής και του έργου του, αλλά και το πνευματικό κλίμα της εποχής καθώς και η θέση του Φιλητά στην ιστορία της νεοελληνικής γραμματολογίας, όχι μόνο ως επιγόνου του Κοραή αλλά και ως οξυδερκούς φιλολόγου μελετητή με ένα μεγαλεπήβολο (ίσως γι’ αυτό και ανολοκλήρωτο) συγγραφικό όραμα. Το τρίτο μέρος, με το άνοιγμα του ενδιαφέροντος και προς άλλες, σύγχρονες με τον Φιλητά προσωπικότητες, επιτυγχάνει όχι απλώς να σκιαγραφήσει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, αλλά και να επισημάνει πλευρές της ιστορίας της νεοελληνικής γραμματολογίας που συχνά παρακάμπτονται ως ήσσονος σημασίας. Η επισήμανση του Άλκη Αγγέλου για τη σπασμωδικότητα των μελετητών του Ερωτόκριτου, που αγνόησαν την προεπαναστατική παράδοση σχολαστικών φιλολόγων όπως ο Φιλητάς και ο Ασώπιος, δεν πρέπει να ξεχαστεί: η πρωτογενής έρευνα στο πλούσιο υλικό μιας μεγάλης φιλολογικής παράδοσης έχει να αποφέρει σημαντικούς καρπούς και ο παρών τόμος είναι ένα σπουδαίο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση.

ΕΛΕΝΗ ΛΑΜΠΑΚΗ
Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο του Cambridge

Οι εικόνες των χειρογράφων αναδημοσιεύονται με την άδεια της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων.

*