Ομφαλοσκοπώντας και άλλα μικροδοκίμια

της ΙΡΕΝΕ ΒΑΛΙΕΧΟ

μετάφραση Βάσω Χρηστάκου

Ομφαλοσκοπώντας

Τα ανθρώπινα όντα έχουμε την αδυναμία να θεωρούμε τον εαυτό μας ομφαλό του κόσμου. Πρόκειται για μια οφθαλμαπάτη που επικρατεί στα άτομα και στους λαούς, για μια περίεργη πεποίθηση των κατοίκων αυτού του σφαιρικού πλανήτη. Οι αρχαίοι Έλληνες διηγούνταν ότι ο θεός Ζευς, αποφασισμένος να μάθει πού είναι το κέντρο της γης, αμόλησε δύο μεγαλόπρεπους αετούς που πέταξαν με την ίδια ταχύτητα από τα δύο άκρα του κόσμου. Περιττό να πούμε ότι τα πουλιά συναντήθηκαν σε ένα μέρος της Ελλάδας, τους Δελφούς, σημαδεμένο στο μέλλον με μια ωοειδή πέτρα, την οποία ονόμασαν «ομφαλό». Ο θρύλος θα έκανε τους αρχαίους Κινέζους να χαμογελάσουν με ικανοποίηση, αφού αποκαλούσαν τη χώρα τους Ζονγκουό, που σημαίνει «κεντρική γη», και πίστευαν κι εκείνοι ότι ήταν ο παγκόσμιος ομφαλός.

Σχεδόν όλοι οι λαοί θεώρησαν κάποτε τον εαυτό τους ανώτερο από τους υπόλοιπους και σκέφτηκαν ότι η περιοχή τους κατείχε την κεντρική θέση στον πλανήτη. Το δείχνουν οι χάρτες. Από πάντα, όλοι τους εστιάζονται στο κέντρο. Πράγματι, η πιο πολύχρηστη στη Δύση τους τελευταίους τέσσερις αιώνες χαρτογραφική μέθοδος, εκείνη του Μερκάτορος, τοποθετεί την Ευρώπη στο κέντρο και κάνει τον Βορρά να φαίνεται πιο μεγάλος από το Νότο. Η επίπεδη έκταση που διατρέχουμε με τα μάτια και ταξιδεύουμε με το δείκτη, μάς παρουσιάζει στο κέντρο και μεγεθυμένο το βόρειο ημισφαίριο να καταλαμβάνει τα δύο τρίτα του χάρτη και περιορίζουν το νότιο ημισφαίριο στο ένα τρίτο. Με τον ίδιο τρόπο εμείς οι ίδιοι επιβεβαιώνουμε τον κανόνα: καθένας πιστεύει ότι είναι στο κέντρο. Είναι γι’ αυτό που ο κόσμος έχει πιο πολλούς αφαλούς από ότι μυαλά.

~ . ~

Η απόλαυση των αγνώστων

Κάποιοι από εμάς αφιερώνουμε πολλές ώρες της ζωής μας στην ξέφρενη απόλαυση. Το κάνουμε ξαπλωμένοι, καθιστοί, γερμένοι, κουλουριασμένοι. Στο κρεβάτι φυσικά, αλλά και σε άλλα μέρη. Μερικές φορές μπρούμυτα, μερικές φορές ανάσκελα. Μια φωνή μας ψιθυρίζει στο αυτί και ξαφνικά ο κόσμος που μας περιβάλλει χάνεται. Τότε αρχίζει το αργό τελετουργικό των χαδιών: τα χέρια χαϊδεύουν τις σελίδες του βιβλίου· τα μάτια τις σειρές των γραμμάτων. Κάποιες λαμπρές στιγμές, το να διαβάζεις αγγίζει την ευτυχία.

Τι αποτελέσματα έχει το ανομολόγητο πάθος της ανάγνωσης; Ο φιλόσοφος Ρίτσαρντ Ρόρτυ σκέφτεται ότι μας αλλάζει το μυαλό με τρόπο μη αναστρέψιμο. Αποκτούμε μια ανωμαλία που λέγεται εσωτερικά μάτια. Το να μαθαίνεις τους πρωταγωνιστές μιας ιστορίας είναι σαν να γνωρίζεις καινούριους ανθρώπους καταλαβαίνοντας το χαρακτήρα τους και τη λογική τους. Όσο πιο διαφορετικοί άνθρωποι είναι αυτά τα πρόσωπα, τόσο περισσότερο μας ανοίγουν τον ορίζοντα και πλουτίζουν το σύμπαν μας. Σύμφωνα με το Ρόρτυ, η λογοτεχνία δεν αλλάζει μόνο το περιεχόμενο των σκέψεων μας, αλλά και τη στάση μας. Όχι αυτό που αντιλαμβανόμαστε, αλλά αυτό καθαυτό το όργανο της αντίληψης: η λογοτεχνία μας βοηθά να αποκτήσουμε μια νέα ικανότητα επικοινωνίας με διαφορετικά άτομα. Χάρη στα βιβλία, κατοικούμε στο δέρμα των άλλων, χαϊδεύουμε τα κορμιά τους και βυθιζόμαστε στη ματιά τους. Και σε έναν κόσμο εγωλάτρη και νάρκισσο, το καλύτερο που μπορεί να συμβεί σε κάποιον είναι να είναι οι πάντες.

~ . ~

Η έλξη του κενού

Σήμερα βαριόμαστε λιγότερο από οποιαδήποτε άλλη εποχή, αλλά φοβόμαστε περισσότερο από ποτέ μη βαρεθούμε, παρατήρησε κάποτε ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ. Μάλλον γι’ αυτό γεμίζουμε τις ζωές μας με ενασχολήσεις και σχέδια μέχρι να ξεχειλίσουν. Μας τρομάζουν τα κενά διαστήματα του χρόνου σαν ρωγμές στο επιχειρησιακό οικοδόμημα που χτίζουμε κάθε μέρα. Μια αόριστη εντύπωση ενοχής μας κυριεύει αν τις Δευτέρες που γυρνάμε στη δουλειά, δεν έχουμε να αφηγηθούμε στους συναδέλφους μας ένα υπέρπληρες Σαββατοκύριακο. Προτιμούμε την ασφυξία από το κενό.

Η αρχαία σοφία μας αποτρέπει από αυτή τη στάση ζωής. Πριν από εικοσιπέντε αιώνες ο Κινέζος διδάσκαλος Λάο Τσε έγραψε ότι πλάθουμε τον πηλό για να φτιάξουμε ένα δοχείο, αλλά είναι το εσωτερικό κενό του που γεμίζουμε· καρφώνουμε πασσάλους για να χτίσουμε ένα αγροτόσπιτο, αλλά είναι το εσωτερικό του που το κάνει κατοικήσιμο. Ο αρχαίος διδάσκαλος ήθελε να μας θυμίσει ότι είναι το κενό που μάς προσφέρει καταφύγιο, ότι οι πράξεις μας χρειάζονται χώρο και ηρεμία για να υλοποιηθούν αθόρυβα, όπως στρώνονται οι νιφάδες στον χιονιά. Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας επέμεινε στην ίδια ιδέα. Σκεφτόταν ότι οφείλουμε να είμαστε δραστήριοι αλλά όχι και παραδομένοι σε ένα ανάστατο και ξέφρενο πηγαινέλα. Για να μάθουμε το μάθημα της ανάπαυσης, συνιστούσε να αποβάλλουμε από την καθημερινή ζωή μας την πίεση των προσδοκιών και την ακραία έξαψη. Ο Σενέκας χαριτολογούσε στα γραπτά του πάνω στην «παραφορτωμένη σχόλη» και μας άφησε μια ειρωνική φράση: «Εκείνοι που οι τέρψεις τους απαιτούν πολλή δουλειά, δεν χαίρονται τίποτα». Σύμφωνα με την παλιά διδαχή, αν αφήσουμε τον χρόνο μας κενό, θα πάψει να μας πιέζει.

~ . ~

Άνθρωποι των σπηλαίων

Τα κινητά μάς πετυχαίνουν με τις συνεχείς ειδοποιήσεις τους και κλήσεις τις ώρες της ανάπαυσης, της απόλαυσης και της παρέας. Οι οθόνες τους χαμογελούν προσφέροντας αιτήματα φιλίας, τη φωτογραφία κάποιου φίλου, ευφάνταστα βίντεο σχετικά με την ευτυχία. Όμως δίνουμε τόση προσοχή στο μηχάνημα που καταλήγουμε να μην μπορούμε να συνεννοηθούμε με τα κοντινά μας πρόσωπα. Καταλήγουμε κάθε φορά περισσότερο παθιασμένοι με την τεχνολογία και μηχανιστικοί με τους ανθρώπους. Δεν χρειάζεται να μας φυτέψουν ένα τσιπ όπως φαντάζονται οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας· πάντα έχουμε ανά χείρας τον τερματικό σταθμό του τεχνολογικού μας βίτσιου.

Αυτός ο συλλογικός εθισμός φαίνεται να είχε προαναγγελθεί στο μύθο του σπηλαίου. Ο Πλάτων φαντάστηκε μια υπόγεια σπηλιά όπου κάποιοι φυλακισμένοι βρίσκονται αλυσοδεμένοι με τρόπο ώστε να κοιτάζουν μόνο προς μια κατεύθυνση. Από πίσω τους κροταλίζει μια πυρά και αυτό που βλέπουν είναι σκιές που με το φως της φωτιάς προβάλλονται πάνω σε έναν τοίχο, σαν να επρόκειτο για οθόνη. Γοητευμένοι από αυτές τις σκιές, χωρίς να γυρίσουν πίσω το κεφάλι, σιγά σιγά ξεχνούν ότι εκεί έξω λάμπει ο ήλιος.

Ο Πλάτων θα διασκέδαζε πολύ αν μάθαινε ότι σήμερα υποφέρουμε από αυχενικούς πόνους επειδή σκύβουμε διαρκώς προς το κινητό, από αϋπνία επειδή κουβαλάμε το κινητό στο κρεβάτι, από γελοία παραπατήματα επειδή δεν βλέπουμε μπροστά μας όταν βαδίζουμε· ακόμα και από μια νέα νόσο στους καρπούς και στους αντίχειρες ονόματι χουατσαπίτιδα (whatsupitis). O φιλόσοφος θα μας έλεγε ότι αν ξεχάσουμε να βλέπουμε γύρω μας, τα κινητά θα καταφέρουν να μας ακινητοποιήσουν.