Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος στο Λιγουριό

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #17
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Ένας οικοδόμος από την Κέα

Μία επιγραφή δεν χρειάζεται να είναι απαραιτήτως εκτενής, έμμετρη ή λόγια, για να έχει σημασία. Ακόμα και το πιο σύντομο και απλοϊκό κείμενο —μια μικρή φράση, ένα σκέτο όνομα ή μία μεμονωμένη χρονολογία— μπορεί να προσφέρει πολύτιμες ειδήσεις για πρόσωπα και πράγματα του παρελθόντος. Σε αυτή την περίπτωση ανήκει η επιγραφή που σώζεται σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βυζαντινά μνημεία της Αργολίδας, κοντά στην αρχαία Επίδαυρο.

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος βρίσκεται στην είσοδο του Λιγουριού, ενός οικισμού που έχει γίνει στις μέρες μας γνωστός λόγω της γειτνίασής του με το θέατρο της Επιδαύρου. Πρόκειται για μία χαρακτηριστική εκκλησία των αρχών του 12ου αιώνα, στη μορφή που κτίζονταν τότε οι ναοί της νότιας Ελλάδας, με τη σταυροειδή στέγαση και έναν τρούλο στο κέντρο. Το ποικίλο υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί στην οικοδόμησή της —μεταξύ άλλων ανάγλυφα μάρμαρα και μεγάλοι λίθοι που ήρθαν μάλλον από τα ερείπια της Επιδαύρου—, ορισμένες ατέλειες της κατασκευής και η φθορά του χρόνου, της προσδίδουν τη χάρη ενός κάπως αδρού, «χειροποίητου» κτίσματος. (περισσότερα…)

To μικρό μοναστήρι της Αγίας Τριάδας της Καρυάς, με την αιωνόβια καρυδιά στα δεξιά του, όπως σωζόταν το 1908 (φωτογραφία από το έργο του Δ. Αιγινήτη, Το κλίμα της Αττικής).

*

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΛΛΗ

~.~

Το 1796, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως απέλυσε ένα σιγίλλιο με το οποίο ρύθμιζε υποθέσεις μονών της Αθήνας. Μεταξύ άλλων, το έγγραφο επικύρωνε την προσάρτηση «τοῦ ἱεροῦ μοναστηρίου τῆς Ἁγίας Τριάδος κειμένου εἰς τὸ ὄρος Ὀζέου μετὰ τοῦ μετοχίου αὐτῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου», στην κραταιά τότε μονή των Ασωμάτων Πετράκη. Το Όζεον όρος —ή Οζιά, Νοζέα και Καρά-Οζ, σε άλλες εκδοχές— δεν ήταν άλλο από την Πάρνηθα, το αρχαίο όνομα της οποίας γνώριζαν ελάχιστοι λόγιοι και οι ξένοι περιηγητές που συνέρρεαν στην Αθήνα, αναζητώντας το αρχαίο κλέος της. Όσο για την αναφερόμενη στο σιγίλλιο μονή, ήταν η λεγόμενη Αγία Τριάδα της Καρυάς, κτισμένη στην πλευρά του βουνού που έβλεπε στο λεκανοπέδιο, μέσα στα ελατοδάση και υπό τον ίσκιο, ως τις αρχές του περασμένου αιώνα, μίας πελώριας καρυδιάς.

Η Πάρνηθα, η οποία προστατεύει το αθηναϊκό πεδίο από τον βοριά όπως ένα στιβαρό τείχος, παρουσίαζε τότε μία εικόνα κάπως διαφορετική από αυτή που γνωρίζουμε σήμερα, ιδιαίτερα μετά τις πυρκαγιές των τελευταίων ετών. Μία από τις πιο άρτιες περιγραφές της οφείλουμε στον Άγγλο λοχαγό Γουίλλιαμ Μάρτιν Ληκ, που ανέβηκε στο βουνό στις αρχές του 1806, μαζί με τον ηγούμενο του μικρού μοναστηριού της Αγίας Τριάδας. Αντίθετα με ό,τι θα φανταζόταν κανείς, η ανάβαση ήταν αρκετά εύκολη, χάρις στις διαδρομές που βρίσκονταν σε χρήση για τη μεταφορά αγαθών από διάφορες τοποθεσίες του όρους.

Πυκνή βλάστηση σκέπαζε σχεδόν όλες τις πλαγιές και τις περισσότερες κορυφές της Πάρνηθας. «Το κάτω μέρος του βουνού καλύπτεται με πεύκα· καθώς ανεβαίνουμε, αναμειγνύονται δρύες και έλατα, και σε μεγάλο βαθμό, προς την κορυφή, το δάσος αποτελείται αποκλειστικά από τέτοια δέντρα», γράφει ο Ληκ στο έργο του Travels to the Νorthern Greece. (περισσότερα…)

Ο κτιστός οβελίσκος του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης, όπως διατηρείται σήμερα στο At Meydanı.

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #15
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Τὸ τετράπλευρον θαῦμα τῶν μεταρσίων

Το σημερινό At Meydanı —η πλατεία των αλόγων— της Κωνσταντινούπολης, καλύπτει  μεγάλο μέρος της θέσης όπου βρισκόταν άλλοτε ο Ιππόδρομος της βυζαντινής πρωτεύουσας, δίπλα στο Μέγα Παλάτιον και την Αγία Σοφία. Στο κέντρο της πλατείας παραμένουν ακόμη στη θέση τους τρία μνημεία που κοσμούσαν τη spina —τη νησίδα ή εύριπο— του στίβου των αρματοδρομιών: ο αρχαίος αιγυπτιακός οβελίσκος που τοποθετήθηκε εδώ το έτος 390, επί  Θεοδοσίου του Α΄, η χάλκινη στήλη των όφεων από τον τρίποδα που αφιέρωσαν οι ελληνικές πόλεις στο μαντείο των Δελφών μετά τα Περσικά, και ο λεγόμενος κτιστός οβελίσκος. Ο τελευταίος θα μας απασχολήσει εδώ για την επιγραφή της ανακαίνισής του.

Ο κτιστός οβελίσκος ιδρύθηκε στο νότιο άκρο της spina του Ιπποδρόμου, την εποχή που στήθηκε ο αιγυπτιακός ή λίγο νωρίτερα. Σε αντίθεση με αυτόν, που έχει λαξευτεί σε σκληρό γρανίτη, ο δεύτερος οβελίσκος είναι δομημένος με μεγάλους ορθογώνιους λίθους — εξ ου και κτιστός ή örme (πλεκτός) στα τουρκικά. Το συνολικό του ύψος ανέρχεται στα 32 μέτρα, όσο ακριβώς εκείνο του αιγυπτιακού οβελίσκου του Λατερανού στην Παλαιά Ρώμη. Η βάση του βρίσκεται τώρα δύο περίπου μέτρα χαμηλότερα από το επίπεδο της πλατείας, καθώς τα ιζήματα της ιστορίας έχουν ανυψώσει το έδαφος. (περισσότερα…)

Προπολεμική καρτ-ποστάλ με τις Καμάρες και το τρένο της Κηφισιάς. Η υδατογέφυρα κατεδαφίστηκε όταν η γραμμή έγινε ηλεκτροκίνητη.

*

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΛΛΗ

Η γλώσσα έχει τη δύναμη να ονοματίζει κάθε τί το νέο, με εκπληκτική ταχύτητα. Ο,τιδήποτε προβάλλει στο τοπίο, προσδιορίζεται σχεδόν αυτόματα με μία λέξη, η οποία μοιάζει να αναδύεται συγχρόνως και υποσυνείδητα στον νου χιλιάδων ανθρώπων, σαν μια μυστική μεταξύ τους συμφωνία. Έτσι «βαπτίζεται» για παράδειγμα κάθε νέο τεχνικό έργο που εμφανίζεται στον ορίζοντα της πόλης ή της υπαίθρου, ενστικτωδώς και με αφοπλιστική ευστοχία.

Αυτή τη διαδικασία αντιπροσωπεύει το Δαχτυλίδι της λεωφόρου Κηφισίας (ή Κηφισιάς, επί το ορθότερον), ένα από τα πιο καινούρια τοπωνύμια στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Ο κυκλικός κόμβος επάνω από τον κεντρικό άξονα της λεωφόρου και την Αττική Οδό, είναι ένας τέλειος κρίκος με τέσσερις εισόδους και τέσσερις εξόδους. Πριν καλά-καλά ολοκληρωθεί, ταυτίστηκε γλωσσικά με ένα δαχτυλίδι – ίσως το πιο οικείο στον σημερινό άνθρωπο αντικείμενο με ακριβές σχήμα κύκλου. Η ονομασία αυτή δεν συμπίπτει ασφαλώς με τον προσδιορισμό της κατασκευής σε επίσημα έγγραφα ή στην επιστημονική ορολογία, αλλά έχει επικρατήσει απόλυτα στην καθομιλουμένη.

Το φαινόμενο δεν είναι ασφαλώς νέο· αν προχωρήσει κανείς λίγο παρακάτω στην ίδια λεωφόρο, θα συναντήσει τα Σίδερα του Χαλανδρίου. Με αυτό το ουσιαστικό, σε πληθυντικό αριθμό, αποκλήθηκαν οι γραμμές του σιδηροδρόμου του Λαυρίου, ο οποίος από το 1885 διερχόταν από το Χαλάνδρι για να συνεχίσει προς τα Μεσόγεια και τον τελικό του προορισμό. Η υλικότητα ήταν αυτή που κέντρισε εδώ το γλωσσικό αισθητήριο και γέννησε το νέο τοπωνύμιο. Οι γραμμές ξηλώθηκαν πριν από πολλά χρόνια –το τρένο του Λαυρίου έπαψε να λειτουργεί το 1963– και στη θέση τους μένει μόνο η παράδοξα πλατιά πράσινη νησίδα των οδών Καποδιστρίου και Παπανικολή. Το τοπωνύμιο όμως επιβίωσε της εξαφάνισης της πηγής του. (περισσότερα…)

*

Tο ΝΕΟ ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ

σας προσκαλεί σε εκδήλωση-συζήτηση αφιερωμένη στις ανθολογικές-αρχαιογνωστικές στήλες της ηλεκτρονικής του έκδοσης (planodion.gr)

το Σάββατο, 24 Μαΐου 2025, 12:00
στο Alsos Lounge Café
Ευελπίδων και Μουστοξύδη – Πλατεία Πρωτομαγιάς
(μεταξύ Πεδίου Άρεως και Δικαστηρίων)

Συζητούν:

ΗΛΙΑΣ ΜΑΛΕΒΙΤΗΣ
επιμελητής της στήλης «Η βυζαντινή ποίηση ανθολογημένη», πρώτης συστηματικής ποιητικής ανθολόγησης της χιλιετούς Ρωμαίων Βασιλείας

ΦΩΤΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
επιμελητής της στήλης «Δοκιμές», όπου μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά κλασικά έργα της λατινικής και λατινογενούς γραμματείας.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ
επιμελητής της στήλης «Γραφές της πέτρας», όπου παρουσιάζονται και σχολιάζονται ιστορικές βυζαντινές επιγραφές άγνωστες στο ευρύ κοινό.

Συντονίζει ο διευθυντής του ΝΠ
ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ

*

*

*

Η κτητορική επιγραφή του Αγίου Γρηγορίου Θηβών, όπως αναπτύσσεται στους δύο λίθους του επιστυλίου.

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #14
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Τὸ γρήγορον φῶς

Κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, η Θήβα ήταν μια από τις πιο σπουδαίες και ανθηρές πόλεις της νότιας Ελλάδας — πολύ πιο σημαντική από τη γειτονική της Αθήνα. Η εμφάνιση του σημερινού οικισμού δεν υποψιάζει τον επισκέπτη ότι την εποχή των Μακεδόνων και των Κομνηνών εδώ υπήρχαν οχυρώσεις, υδραγωγείο, εργαστήρια, αγορά, πλήθος από ναούς και μοναστήρια, από τα οποία εντοπίζονται πια λιγοστά λείψανα. Οι ανασκαφές που γίνονται λόγω της σύγχρονης οικοδομικής δραστηριότητας, έχουν αποκαλύψει σπάνια ευρήματα που μαρτυρούν τον ξεχωριστό πλούτο της βυζαντινής Θήβας, όπως ένα αργυρό πινάκιο με σφραγίδα της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας.

Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις εκκλησίες της πόλης φαίνεται ότι είχε ο ναός του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, ένα μέρος του οποίου ανέσκαψε το 1921-1922 ο Γεώργιος Σωτηρίου, στη συμβολή των σημερινών οδών Δίρκης και Πελοπίδα. Επρόκειτο για ένα μεγάλο κτήριο, πιθανώς στον τύπο της βασιλικής με τρούλο, πλούσια διακοσμημένο με μαρμάρινα ανάγλυφα. Τα τελευταία, όπως και ο αρχιτεκτονικός τύπος του Αγίου Γρηγορίου, έχουν πολλά κοινά με τη σωζόμενη μεγάλη εκκλησία της Παναγίας Σκριπούς στον Ορχομενό, η οποία μας δίνει μία ιδέα για τη μορφή που θα είχε ο πρώτος. Τους δύο ναούς χωρίζει εξάλλου χρονολογικά μόλις ένα έτος — είναι ουσιαστικά συνομήλικοι. (περισσότερα…)

Η επιγραφή από το κάλυμμα της σαρκοφάγου του Ιωάννη Κομνηνού Καμύτζη, μέσα του 13ου αιώνα (Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας).

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #13
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Πάντα φροῦδα πλὴν ἀρετῆς

Με την πρώτη Άλωση του 1204, πολλά μέλη επιφανών οικογενειών της Κωνσταντινούπολης σκορπίστηκαν ως πρόσφυγες στις περιοχές που παρέμειναν υπό βυζαντινό έλεγχο — τη βορειοδυτική Μικρά Ασία, με κέντρο τη Νίκαια, τον Πόντο και την Ήπειρο. Εκεί, μεγάλα γένη με βασιλικό παρελθόν, όπως των Κομνηνών και των Αγγέλων, ανέστησαν τη βυζαντινή αυλή και απέκτησαν νέους ηγετικούς ρόλους, με το βλέμμα στραμμένο πάντοτε στη μέρα που θα επέστρεφαν στην υποδουλωμένη στους Φράγκους βασιλεύουσα. Παράλληλα ήρθαν στο προσκήνιο οικογένειες μικρότερης περιοπής οι οποίες διασταυρώθηκαν με τις παλαιές, σε μια αναδιάταξη των ανώτερων στρωμάτων της βυζαντινής κοινωνίας, η οποία εισερχόταν στην τελευταία φάση του ιστορικού της βίου.

Μέσα σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες εμφανίστηκε το πρόσωπο που θα μας απασχολήσει, ο Ιωάννης Κομνηνός Καμύτζης. Το διπλό του επώνυμο μαρτυρεί συγγένεια με τον αυτοκρατορικό οίκο των Κομνηνών, και πράγματι, οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι ένας στρατιωτικός αξιωματούχος με το όνομα Κωνσταντίνος Καμύτζης είχε παντρευτεί τη Μαρία Κομνηνή, εγγονή του Αλεξίου του Α΄. Απόγονος αυτού του Κωνσταντίνου φαίνεται ότι ήταν ο Ιωάννης Καμύτζης, που κατέλαβε υψηλά στρατιωτικά αξιώματα στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, επί βασιλείας του Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη (1222-1254). Από τη δράση του είναι γνωστά λίγα μόνον επεισόδια, που υποδεικνύουν ότι ήταν αρκετά πλούσια. Όταν το 1246 ο Βατάτζης πέτυχε να επεκτείνει την κυριαρχία του στη Μακεδονία, ο Ιωάννης Καμύτζης πρέπει να εγκαταστάθηκε εκεί, αναλαμβάνοντας στρατιωτικά ή διοικητικά καθήκοντα. Στην πόλη της Βέροιας τον βρήκε ο θάνατος, γύρω στα μέσα του 13ου αιώνα. (περισσότερα…)

Η επιγραφή της κυράς Άννης, όπως σώζεται σήμερα.

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #12
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

H πύλη της κυράς Άννης

Ψηλά στα Κάστρα της Θεσσαλονίκης, στο σημείο όπου τα ανατολικά τείχη της πόλης συναντούν εκείνα της ακρόπολης, ανοίγονται δύο πύλες, μία προς το εσωτερικό της δεύτερης και μία προς την —άλλοτε— ύπαιθρο. Και οι δύο εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα από τους πεζούς, οι οποίοι διαβαίνοντάς τες προσθέτουν νέα βήματα επάνω στα χιλιάδες που έχουν προηγηθεί, εδώ και αιώνες, και τις κρατούν έτσι ζωντανές και οικείες, μακριά από την αποστείρωση που αναπόφευκτα τυλίγει κάθε απρόσιτο αρχαιολογικό μνημείο.

Στη δεξιά πύλη —για αυτόν που έρχεται μέσα από την πόλη— υπάρχει μία επιγραφή χαραγμένη στην παραστάδα της, η οποία μνημονεύει τα πρόσωπα που τη διάνοιξαν. Όπως και η η πύλη, το κείμενο διατηρεί ακόμα την αρχικό του σκοπό: βρίσκεται στη θέση του, έτοιμο να «μιλήσει» σε όποιον σταθεί να το διαβάσει. Τα γράμματα είναι κεφαλαία, στο ωραίο σχήμα της γραφής του ύστερου Βυζαντίου, και σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση, πλην των τελευταίων σειρών, όπου μερικά έχουν σβηστεί εξαιτίας μιας βαθιάς ρωγμής και κάποιων ανθρώπινων χεριών. (περισσότερα…)

Το Πιπέρι, το απόγευμα της 1^ης Ιουλίου 2024.

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΛΛΗ

Ταξιδεύοντας κανείς στην καρδιά των Κυκλάδων, συναντά ανάμεσα στην Κύθνο και τη Σέριφο ένα παράξενο θέαμα. Στο βάθος του ορίζοντα, ανάμεσα στα δύο νησιά, κοιτάζοντας προς τα νοτιοδυτικά, διαγράφεται ένα σχεδόν τέλειο τρίγωνο, ακουμπισμένο λες επάνω στην επιφάνεια της θάλασσας. Eίναι το Πιπέρι, μια από τις πολλές μικρονησίδες του κυκλαδικού συμπλέγματος, και σίγουρα μια από τις πιο ιδιαίτερες. Η μορφή του θυμίζει σκαληνό τρίγωνο, με τη μεγάλη πλευρά απλωμένη στο νερό, την επάνω να κλίνει έντονα προς τα δεξιά, και την πλάγια να υψώνεται σχεδόν κάθετη, σχηματίζοντας έναν πανύψηλο γκρεμό —το μόνο στοιχείο του νησιού το οποίο προκάλεσε την προσοχή των λιγοστών περιηγητών που το μνημονεύουν, συνήθως με μια-δυο μόλις γραμμές.

Ιδού πώς περιγράφει το Πιπέρι ο Αντώνιος Βαλληνδάς στα Κυθνιακά, το 1882, κάπως πιο αναλυτικά:

«Ἐν δὲ τῷ μέσῳ τοῦ μεταξὺ Κύθνου καὶ Σερίφου πορθμοῦ κεῖται νησὶς δύο περίπου μιλίων περιφέρειαν ἔχουσα, ὑψηλὴ καὶ ἀπόκρημνος, ὑπὸ μὲν τῶν Κυθνίων καὶ Σεριφίων διὰ τὴν ἐκ τῶν νήσων ἄποψιν αὐτῆς Πιπέρι καλουμένην, ὑπὸ δὲ τῶν ναυτίλων Καλαπόδι, ἅτε ἀπὸ τοῦ πελάγους παρεμφερὴς οὖσα καλαποδίῳ. Ἔρημος δὲ διατελοῦσα εἶναι ἐνδιαίτημα αἰγῶν ἀγρίων, καθ’ ἃ λέγουσιν οἱ τούτων θηρευταί.»

Το νησί είναι απρόσιτο από τις περισσότερες πλευρές του και το υψηλότερο σημείο του φτάνει τα 135 μ. Λόγω της θέσης του στο στενό Κύθνου-Σερίφου, δέχεται σφοδρές ριπές ανέμων.

Το Πιπέρι κατοικείται σήμερα μόνο από γλάρους και άλλα άγρια πουλιά, ωστόσο πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας δεν έχουν δημοσιευθεί ακόμη, δείχνει ότι δεν ήταν πάντοτε έρημο ανθρώπων. (περισσότερα…)

Ο ναός του Αυγούστου και της Ρώμης στην Άγκυρα. Η φωτογραφία προέρχεται από την Wikipedia.

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #11
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Ένας Βυζαντινός φίλος του Γιώργου Σεφέρη

«Κυριακή, 4 Σεπτέμβρη. Ξαναπήγαμε στὸ Ναὸ τοῦ Αὐγούστου, γιὰ νὰ ἐξακριβώσω καὶ ν’ ἀντιγράψω τὶς σωζόμενες συλλαβὲς ἀπὸ τὴν ἐπιγραφὴ τοῦ Τουρμάρχη Εὐσταθίου. Αὐτὸς ὁ Στάθης (Θ΄-Ι΄ αι.) —δὲν ξέρω γιατὶ τὸν βλέπω καμιὰ φορά, στὰ τελευταῖα του, σὰν καλόγερο— ἔχει γίνει στὸ μυαλό μου ἕνας ἀπὸ τοὺς λίγους καλοὺς φίλους ποὺ μοῦ προμήθεψε ἡ Ἄγκυρα. Τὴν ἐπιγραφὴ τὴ βλέπει κανείς, ἄν προσέξει, ἀριστερὰ καθὼς μπαίνεις στὸ παλαιὸ μνημεῖο. Εἶναι χαραγμένη σὲ δυὸ ἀγκωνάρια, τσακισμένα κατὰ τὸ δεξὶ μέρος, τὸ ἕνα ἀπάνω στὀ ἄλλο. Τὸ δεύτερο ἀκουμπᾶ στὸ χῶμα. Ὁλόκληρο τὸ κείμενο τὸ ἀποκατέστησε ὁ Grégoire (πληροφορία ἀπὸ τὸν E. Marbury, Ankara, 2e ed., 1934). Τὰ σημερινὰ ἀπομεινάρια τὰ διαβάζω ἔτσι: …».

Αυτά σημειώνει στο ημερολόγιό του το 1949 ο Γιώργος Σεφέρης, που υπηρετούσε τότε στην πρεσβεία της Ελλάδας στην Άγκυρα (Μέρες Ε΄, 1η Γενάρη 1945 – 19 Ἀπρίλη 1951, Ίκαρος, σελ. 143-144). Ο ποιητής έγινε για λίγο επιγραφικός, προκειμένου να ξαναδιαβάσει ένα κείμενο που τον γοήτευσε, το ταφικό επίγραμμα του τουρμάρχη Ευσταθίου, το οποίο βρισκόταν χαραγμένο στον ρωμαϊκό ναό του Αυγούστου και της Ρώμης στη σημερινή πρωτεύουσα της Τουρκίας. Ο ναός είναι γνωστός για τη μεγάλη αυτοβιογραφική επιγραφή του αυτοκράτορα Αυγούστου (“Res Gestae Divi Augusti”). Στη βυζαντινή εποχή είχε μετατραπεί σε εκκλησία, γι’ αυτό και δικαιολογείται η παρουσία ταφικών επιγραφών στο εσωτερικό του. Οι Βυζαντινοί ενταφίαζαν τους νεκρούς τους γύρω από κάθε εκκλησία, ενίοτε δε και εντός, όταν επρόκειτο για σημαντικά πρόσωπα. Οι τοίχοι του ναού εξακολουθούν σήμερα να σώζονται σε μεγάλο ύψος, με πολλά όμως προβλήματα διατήρησης, που κρατούν όλο το κτίσμα υποστυλωμένο και απροσπέλαστο. (περισσότερα…)

H επιτύμβια επιγραφή του μητροπολίτη Ηρακλείας Ιγνατίου, όπως τη φωτογράφησε o βυζαντινολόγος Ihor Ševčenko· είναι άγνωστο πού βρίσκεται σήμερα.

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #10
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Τὸ πέλαγος τοῦδε τοῦ βίου καλῶς διαπλεύσας

Η παρομοίωση του ανθρώπινου βίου με το θαλασσινό ταξίδι, αποτελεί παλαιότατο τόπο της λογοτεχνίας. Η ζωή μοιάζει με έναν πλου στο πέλαγος, που άλλοτε είναι γαλήνιος και ασφαλής, και άλλοτε ταραχώδης και θανατηφόρος· ο καιρός μπορεί ανά πάσα στιγμή να αλλάξει και να ανατρέψει τα πάντα, με τον ίδιο τρόπο που μεταβάλλεται απρόσμενα το πεπρωμένο κάθε ανθρώπου. Το μοτίβο αυτό χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένως κατά τους βυζαντινούς χρόνους, τόσο από επώνυμους ποιητές όσο και από ανώνυμους συντάκτες επιγραφών. Τη δεύτερη περίπτωση αντιπροσωπεύει το λιτό και περιεκτικό κείμενο που χαράχτηκε το έτος 854 για να τοποθετηθεί στο μνήμα του μητροπολίτη μιας σημαντικής πόλης της ανατολικής Θράκης, της Ηρακλείας, κτισμένης στις ακτές της Προποντίδας και γνωστής σήμερα ως Marmara Εreğlisi (σε αντιδιαστολή με την Karadeniz Εreğlisi, την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας). (περισσότερα…)

Η Πρωτόθρονη στο Χαλκί, άποψη από τα βορειοδυτικά. Στη βάση του καμπαναριού διακρίνεται το γείσο με την επιγραφή — άλλοτε επιστύλιο του τέμπλου του ναού.

*

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #9
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Οι τρεις άρχοντες της Ναξίας

Το Χαλκί —ή Χαλκείον, επί το λογιότερο— συγκαταλέγεται στα ομορφότερα χωριά της Νάξου, της μεγίστης των Κυκλάδων. Περιτριγυρισμένο από αιωνόβιους ελαιώνες και ρεματιές κατάφυτες με πικροδάφνες, αποτελεί έναν από τους ιστορικούς οικισμούς της κοιλάδας της Τραγαίας, που απλώνεται στην ενδοχώρα του νησιού. Χάρις στην ασφάλεια που παρείχε η θέση της και στην εύφορη γη της, η Τραγαία γνώρισε ξεχωριστή άνθιση κατά τη βυζαντινή περίοδο, και μάλιστα από τον 7ο αιώνα και εξής, όταν ο πληθυσμός της Νάξου αποτραβήχτηκε από τις ακτές προς τα εκεί, εξαιτίας του φόβου των Αράβων που είχαν αρχίσει τις επιδρομές τους στο Αιγαίο. Στην κοιλάδα και τις γύρω τοποθεσίες σώζονται σήμερα πολυάριθμοι βυζαντινοί ναοί, σε πυκνότητα τέτοια που μπορεί να συγκριθεί μόνο με ό,τι συμβαίνει στη Μάνη.

*

Το αριστερό τμήμα του επιστυλίου, με την αρχή του επιγράμματος.

*

Στην ανατολική πλευρά του Χαλκίου, επάνω στον κεντρικό δρόμο, βρίσκεται η ενοριακή  εκκλησία του, που είναι γνωστή με το επιβλητικό όνομα Πρωτόθρονος. Κτίσμα εξωτερικά ογκώδες, ίσως και λίγο άχαρο, κρύβει κάτω από δεκάδες στρώματα ασβέστη μία συναρπαστική οικοδομική ιστορία, που ξεκινά από τον 6ο αιώνα μ.Χ., και φτάνει ως τον 18ο. Ό,τι αντικρύζει κανείς σήμερα, είναι αποτέλεσμα αλλεπάλληλων επισκευών και ανοικοδομήσεων που έγιναν κατά καιρούς επάνω στο σώμα της αρχικής εκκλησίας. Αντίστοιχη αλληλουχία παρουσιάζουν και οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό της, όπου αναγνωρίζονται πέντε τουλάχιστον στρώματα ζωγραφικής, τα οποία φιλοτεχνήθηκαν πριν από την Εικονομαχία, στη διάρκειά της, αλλά και μετά, ιδίως κατά τον 11ο αιώνα, οπότε σημειώθηκε μεγάλη άνθηση της βυζαντινής τέχνης στο νησί. (περισσότερα…)