*
Οι ενδιαφερόμενοι για τις εξελίξεις στην κοσμολογία γνωρίζουν ότι εδώ και χρόνια το καθιερωμένο ερμηνευτικό πρότυπο της επιστήμης αυτής, που ακούει στο ελληνολατινικό ακρωνύμιο ΛCDM και που στον πυρήνα του βρίσκεται η θεωρία της Πρωταρχικής Έκρηξης ή «Big Bang», ότι το πρότυπο αυτό λοιπόν έχει περιπέσει σε βαθύτατη, κάποιοι κρίνουν αθεράπευτη, κρίση.
Ο λόγος είναι τα νέα παρατηρησιακά δεδομένα που έχουμε συγκεντρώσει εσχάτως, ιδίως από το Διαστημικό Τηλεσκόπιο Τζέημς Γουέμπ, δεδομένα που κλονίζουν τις ώς τώρα καλά κατεστημένες βεβαιότητές μας για το σχήμα, την ηλικία και την ταχύτητα διαστολής του Σύμπαντος, τον σχηματισμό των γαλαξιών κ.ο.κ.
Βέβαια όπως όλες οι επιστημονικές επινοήσεις έτσι και το νυν Κοσμολογικό Πρότυπο γεννήθηκε εξαρχής με πολύ σημαντικά κουσούρια. Αυτά οι θιασώτες του τα έλυναν όπως οι οπαδοί της πτολεμαϊκής κοσμολογίας τον καιρό τους με «επικύκλους»: με θεωρητικά μπαλώματα δηλαδή, ad hoc εξαιρέσεις από το γενικό σχήμα, όπως η ιδέα του κοσμικού πληθωρισμού αμέσως μετά το Big Bang. Ή με αναπόδεικτες έως αυτή τη στιγμή, ή και εντελώς μη αποδείξιμες κατ’ άλλους, εικασίες, όπως η Σκοτεινή Ύλη και η Σκοτεινή Ενέργεια. Οι δύο αυτές εντελώς απερίγραπτες και μηδέποτε εντοπισθείσες «ουσίες» υποτίθεται ότι αποτελούν το… 96% του Κόσμου.
Ανάλογη χάωση έχουμε και στο πεδίο της μελέτης της υποατομικής ύλης, όπου την τριαδική συμμετρία που διδασκόμασταν λίγες δεκαετίες πριν στις τάξεις (πρωτόνιο – ηλεκτρόνιο – νετρόνιο) αντικατέστησαν δυο δεκάδες νέων παρδαλώνυμων σωματιδίων, χώρια εκείνα που προβλέπεται ότι θα ανακαλύψουμε στο μέλλον. Για να μη μιλήσω για την κβαντική φυσική που οι εκδηλώσεις της είναι τόσο αδιανόητες ώστε ήδη ο Νιλς Μπορ στον καιρό του πίστευε ότι μόνο η γλώσσα της ποίησης μπορεί να τις εκφράσει.
Που θέλω με όλα αυτά να καταλήξω; Σε δύο «υποθέσεις εργασίας». Η πρώτη έχει να κάνει με την παραδοσιακά αυτονόητη διασύνδεση της επιστήμης με τη γνώση. Νομίζω ότι οι δύο αυτές έννοιες πρέπει πλέον να πάρουν και επισήμως διαζύγιο. Η επιστήμη δεν αποτελεί γνώση για τον απλό λόγο ότι δεν μπορεί, ποτέ δεν μπορούσε και ποτέ δεν θα μπορέσει να μας παράσχει αξιόπιστες απαντήσεις στις κορυφαίες απορίες μας για τη γένεση του Κόσμου, τη φύση του Χώρου, την έννοια του Χρόνου κ.ο.κ. Στα ζητήματα αυτά δεν έχουμε κάνει βήμα από την εποχή των Προσωκρατικών – και ούτε πρόκειται. Στο πεδίο αυτό, των έσχατων ερωτημάτων, οι απαντήσεις του ποιητή ή του μύστη, ως προβολές ψυχοπνευματικές και όχι απλώς διανοητικά παράγωγα, θα εξακολουθήσουν να μας προσφέρουν ικανοποιητικότερες, δηλαδή κοινωνικά πειστικότερες αποκρίσεις. Στην πράξη, και η επιστήμη όταν καταπιάνεται με αυτά τα ερωτήματα, τις αποκρίσεις του ποιητή και του μύστη υιοθετεί, ενίοτε εν αγνοία της προέλευσής τους.
Με αυτή την έννοια, της κατανόησης της έσχατης πραγματικότητας, (περισσότερα…)
*
Σε πολλά, η κηδεία του πάπα Φραγκίσκου θυμίζει εκείνην της βασίλισσας Ελισάβετ λίγα χρόνια πριν. Στον ξεπεσμό τους οι θεσμοί προσφέρονται περισσότερο για το θεαθήναι. Ο καθολικισμός σε Ευρώπη και Αμερική έχει χάσει την ικμάδα του και η θητεία του Μπεργκόλιο στο Βατικανό δεν άλλαξε κάτι ουσιώδες σε αυτό. Ωστόσο, η Αγία Έδρα είναι και θα παραμείνει για το ορατό μέλλον μια τεράστια διοικητική μηχανή με δεκάδες εκατομμύρια εργαζόμενους εξαρτώμενους εμμέσως ή αμέσως από αυτήν και οικονομικούς πόρους ανάλογους.
Αντιστρόφως ανάλογη όμως είναι πλέον η ιδεολογική και κοινωνική της επιρροή. Όταν ο δημόσιος λόγος σου δεν διακρίνεται πλέον επαρκώς από το ζαργκόν του γουοκισμού ή όποιας άλλης σημαίας ευκαιρίας, στην πράξη αυτό που σε στηρίζει είναι η αδράνεια, η ταχύτητά σου είναι η κεκτημένη, κι αυτή είναι φθίνουσα.
Βεβαίως, ο καθολικισμός δεν είναι η Ορθοδοξία του Βαρθολομαίου, ο οποίος οδήγησε τον θεσμό του οποίου προΐσταται στην πολιτική εξαέρωση – βλ. προπάντων Ουκρανία. Δυνάμεις ζωτικές διαθέτει ο καθολικισμός στην Αφρική και στην Ασία. Ίσως εκεί βρίσκεται και το μέλλον του όσο στην Ευρώπη και την Αμερική θα εκτοπίζεται από το Ισλάμ και τους νεοδιαμαρτυρομένους. Ή ίσως πάλι μια νέα εμπνευσμένη ηγεσία μπορέσει να τον ανασυντάξει.
Οι ρωμαϊκές πομπές πάντως δεν πρόκειται να τον σώσουν. Σε μια Ευρώπη πλήρως εκτουρισμένη, ακόμη και ο Ύπατος Ποντίφηξ δεν μοιάζει κάποτε παρά ως ένα ακόμη spettacolo.
///
Κάνουμε κάτι καλύτερα όταν το κάνουμε για τον Άλλον. Δεν έχει σημασία αν είναι ομοϊδεάτης ή κολλητός μας, αν είναι το Έθνος ή η ερωμένη μας, αν υπάρχει πράγματι ή είναι σκιά μισοφανταστική σαν τη Βεατρίκη ή τη Λάουρα. Σημασία έχει ότι μας οιστρηλατεί να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας.
///
Το ειρηνευτικό σχέδιο των Αμερικανών για την Ουκρανία, που διόλου τυχαία διέρρευσε την προτεραία των συνομιλιών στο Λονδίνο, επιβεβαιώνει το ήδη διαφανέν: για την Ουάσιγκτον του Τραμπ, το ουκρανικό ζήτημα έχει διευθετηθεί. Οι Ρώσσοι νίκησαν και το Κίεβο οφείλει να καθυποταχθεί. Το ερώτημα του ποιος φέρει την ευθύνη αυτής της ήττας, που είναι ήττα τεράστια και για το ΝΑΤΟ και σύμπασα τη «συλλογική Δύση», κατά Τραμπ έχει επίσης, και φιλαληθώς, απαντηθεί: ο Ομπάμα και ο Μπάιντεν, οι neo-cons και οι Δημοκρατικοί, το βαθύ κράτος και το στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα που γεννούν διαρκώς πολέμους.
Τους όρους της προταθείσης συμφωνίας ήταν εκ προοιμίου σαφές ότι ο Ζελένσκυ δεν γινόταν να τους αποδεχτεί – η ρητορική του όλα αυτά τα χρόνια του το απαγορεύει. Αυτό ήταν και το νόημα της διαρροής: να εκτεθεί το Κίεβο ως αδιάλλακτο και να δοθεί στους μεν Ρώσσους η ευκαιρία να ολοκληρώσουν την κατάκτηση των εδαφών που επιθυμούν, στους δε Αμερικανούς ένα ευλογοφανές πρόσχημα για να αποσυρθούν από τις διαπραγματεύσεις και να νίψουν τα χείρας τους. (περισσότερα…)
*
Οι Ελεγείες του Ντουίνο και τα Σονέτα προς τον Ορφέα βρίσκουν τον Ρίλκε στο κέντρο της γλωσσικής κρίσης που είχε προαναγγείλει ο Χόφμαννσταλ στην Επιστολή του Λόρδου Τσάντος το 1902, όπου επισημαίνει τη ρήξη της ενότητας μεταξύ υποκειμένου και κόσμου. Η γλώσσα, το λυρικό λεξιλόγιο που εξωθήθηκε στο ακρότατο όριό της από την εποχή του Γκαίτε και του Νοβάλις, δεν επαρκεί πια να περιγράψει την αντικειμενική πραγματικότητα. Με τον νεορομαντισμό και τον συμβολισμό είχε επιτευχθεί το ακρότατο όριο των δυνατοτήτων της γλώσσας. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι σε μεγάλη δυσαρμονία με τον εαυτό του, είναι διχασμένος ανάμεσα σε δυο δυνάμεις που διέπουν την συμπεριφορά και τις πράξεις του: Η μία τείνει προς το Είναι και η άλλη ορμά προς την άβυσσο, με αποτέλεσμα να μην γνωρίζει πότε είναι αληθινά.
Στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα και με την εξέλιξη της τεχνολογίας, ο άνθρωπος γίνεται ο μόνος κυρίαρχος ουρανού και Γης και θέτει την φύση στην υπηρεσία του ως κάτι ξένο προς αυτόν. Μεγάλο μέρος της λογοτεχνίας της εποχής του αντανακλά την πεποίθηση πως οι μηχανές και η αχαλίνωτη τεχνολογία θα απελευθερώσουν τον άνθρωπο απ’ όλους τους περιορισμούς που είναι εγγενείς της ανθρώπινης κατάστασης και θα του επιτρέψουν να ασχοληθεί πια απερίσπαστος με το πνεύμα. Μαρτυρία αυτής της βίαιης ατμόσφαιρας, τόσο ξένης στον Ρίλκε, είναι η δήλωση του Γκόττφρηντ Μπεν ότι για την ανάδυση του νέου κόσμου, πρέπει να καταστραφεί η γλώσσα[1]. Η ποίηση του fin de siècle αποτελεί μάρτυρα της κρίσης ταυτότητας που περνούν οι καλλιτέχνες, αναζητώντας μια άλλη πραγματικότητα πέρα από την λογική, πέρα από τον υπολογισμό. Ο Μούζιλ για παράδειγμα στον νεαρό Τέρλες, θέτει ως προμετωπίδα του βιβλίου του ένα απόσπασμα του Μαίτερλινκ ο οποίος υπογραμμίζει την εγγενή εντροπία που υπάρχει σε κάθε είδους λόγο:
«Μόλις λέμε κάτι, όλως περιέργως το απαξιώνουμε. Πιστεύουμε ότι έχουμε βυθιστεί στα βάθη της αβύσσου και όταν αναδυόμαστε ξανά στην επιφάνεια, η σταγόνα νερού στα χλωμά μας ακροδάχτυλα δεν μοιάζει πια με τη θάλασσα από την οποία προήλθε. Νομίζουμε ότι έχουμε ανακαλύψει ένα υπόγειο θησαυροφυλάκιο γεμάτο υπέροχους θησαυρούς και όταν επιστρέφουμε στο φως της ημέρας διαπιστώνουμε ότι έχουμε μεταφέρει μόνο ψεύτικες πέτρες και θραύσματα από γυαλί, κι όμως ο θησαυρός λαμπυρίζει αναλλοίωτος στο σκοτάδι».
Το παθητικό απόθεμα της παραδοσιακής γλωσσικής ουσίας παραμένει συσσωρευμένο κάτω από τη γη και είναι ανεξάντλητο, «λαμπυρίζει αναλλοίωτο στο σκοτάδι» έτοιμο να το ανασύρει στην επιφάνεια αυτός που τείνει αυτί να ακούσει τον ψίθυρο των πραγμάτων. (περισσότερα…)
*
Ο ελληνικός τίτλος φτωχή λεζάντα κάτω από τον υπερμεγέθη τίτλο του αμερικάνικου πρωτότυπου. Λέξεις γνωστές ή και συχνόχρηστες όπως μπεστσέλλερ, Χόλλυγουντ, Πούλιτζερ, όλες λατινογραμμένες. Το ίδιο το όνομα του οίκου φραγκολεβαντίνικο: AΘΕΝS Bookstore – Publications, με το ναΰδριο στο πλάι κωμική υπόμνηση άραγε ποιου ελληνισμού; Λες κι ο εκδότης ντρέπεται που τυπώνει στα ελληνικά και προσπαθεί όσο γίνεται να το κρύψει.
~.~
Η πίστη ότι η θρησκεία κάποτε θα εξαλειφθεί, ότι της μέλλεται να γίνει μνήμη μακρινή μιας παρωχημένης βαρβαρότητας, είναι ισόκυρη με την πίστη ότι η ανθρωπότητα κάποτε θα αφήσει οριστικά πίσω της τη βία, το έγκλημα και τους πολέμους. Επιπλέον δε είναι και οξύμωρη, μόνο πιστοί των άθεων θρησκειών, του Λόγου, της Επιστήμης, της Προόδου ή των Φώτων, μπορούν να ισχυρίζονται ότι οι ένθεες θρησκείες είναι περιττές – ώστε να διεκδικήσουν τον θρόνο τους.
Τρεις αιώνες εκκοσμίκευσης όμως δεν μπόρεσαν να εξαλείψουν καν την πίστη των ανθρώπων στο «κακό μάτι» ή στα ωροσκόπια, πώς δικαιολογείται η τόση αισιοδοξία; Απλούστατα, δεν δικαιολογείται. Η εξαγγελία της νίκης επί του κακού είναι κι αυτή θρησκευτική, συμπεριλαμβάνεται στο πιστεύω κάθε μεταβρααμικού μεσσιανισμού, υπερβατικού ή εκκοσμικευμένου, με αυτόν τον δεύτερο να μιμείται τον πρώτο.
Αν οι λεγόμενοι «άθεοι» (άλλη μια οξύμωρη λέξη) επικρατούσαν ποτέ, θα έστρεφαν τον διαφωτιστικό φανατισμό τους ο ένας εναντίον του άλλου, τόσοι ανάγκη έχουν τον Διάβολο, τον Σατανά, που νομιμοποιεί την αξίωσή τους επί της εξουσίας. Όπως καλή ώρα γίνεται τώρα λ.χ. στους κόλπους κάθε επιστήμης που αποκτά περιστασιακά ισχύ και δημοσιότητα, όπου οι σεισμολόγοι σφάζονται με τους σεισμολόγους, οι επιδημιολόγοι με τους επιδημιολόγους, οι οικονομολόγοι με τους οικονομολόγους κ.ο.κ.
Και είναι καλό που σφάζονται! Χρειάστηκαν αιώνες για να αποτινάξουμε από πάνω μας το ιερατείο των ράσων. Δεν μας χρειάζεται ένα καινούργιο με μπλούζες ιατρικές και στηθοσκόπια.
~ . ~
*
του ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ
Για τον Ρίλκε, για τη γερμανική ποίηση, για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία εν γένει, το 1922 υπήρξε έτος σημαδιακό, ένα απ’ αυτά που εκ των υστέρων τα ονομάζουμε σταθμούς. Είναι η χρονιά που ο Πραγινός ολοκληρώνει τις Ελεγείες του Ντουίνο, κύκλο δέκα εκτενών ποιημάτων των οποίων τη σύνθεση είχε πρωτοξεκινήσει μια δεκαετία νωρίτερα στο ομώνυμο επίνειο της Τεργέστης, φιλοξενούμενος στα πυργοδώματα της πριγκίπισσας Μαρίας φον Τουρμ ουντ Τάξις. Η τελική εκδοχή θα δει το φως της δημοσιότητας μερικούς μήνες μετά, στις αρχές του 1923.
Το 1922, μας θυμίζουν συχνά οι γραμματολογίες, είναι επίσης η χρονιά της Έρημης χώρας του Έλιοτ, κι ακόμη του τζοϋσιανού Οδυσσέα. Οι Ελεγείες, για κάποιους, συμπληρώνουν από κοινού με τα δύο αυτά έργα μια άτυπη τριάδα αριστουργημάτων, τη λαμπρή κορύφωση του πρώιμου μοντερνισμού.
Δεν είμαι βέβαιος αν η συμπαράθεση είναι διαφωτιστική. Το ποίημα του Έλιοτ, το μυθιστόρημα του Τζόυς εξέφρασαν όσο κανένα άλλο έργο της εποχής τους το πολλαπλό αδιέξοδο που διαδέχτηκε τον Μεγάλο Πόλεμο. Ήταν η περίοδος όπου ο ραγδαίος μετασχηματισμός των σύγχρονων κοινωνιών, προχωρώντας πια σε στάδιο αναντίστρεπτο, κλόνιζε βίαια τα βάθρα της παλαιάς αστικής βιοτροπίας. Μαζί με τα πολιτικά θέσμια, ο άνεμος της νέας εποχής, ο άνεμος του εκσυγχρονισμού και της λατρείας της προόδου, ήταν επόμενο να συμπαρασύρει και την πνευματική τάξη. Ο αριστοκρατικός ουμανισμός των προηγούμενων αιώνων, απώτερη κληρονομιά της Αρχαιότητας, θ’ απαρχαιωθεί τάχιστα. Η χριστιανική συνιστώσα του, ομοίως. Τη θέση τους θα πάρει σταδιακά ένας νέος λειτουργισμός που στις μορφές και τις ιδέες, οντότητες θεωρούμενες ώς τότε πάγιες και διαρκείς, θα δει μόνο σχήματα ρευστά και χρηστικά, χωρίς άλλο, βαθύτερο νόημα. (περισσότερα…)
*
Για να ορίσουμε τη σφαίρα μέσα στην οποία υπάρχουν οι κούκλες αυτές, θα πρέπει πρώτα ν’ αναλογιστούμε πως στη ζωή τους δεν υπάρχουν παιδιά, πως κατά κάποιο τρόπο η γένεσή τους προϋποθέτει έναν κόσμο παιδικό παρωχημένο. Σ’ αυτές, η κούκλα έχει επιτέλους απογαλακτιστεί απ’ τα βιώματα και τις παραστάσεις, απ’ τη χαρά και τον πόνο του παιδιού, έχει γίνει ανεξάρτητη, μεγάλη, πρόωρα ενήλικη, έχει εισέλθει πλήρως σ’ όλες τις μη πραγματικότητες της δικής της ζωής.
Όπως συχνά για κάποιους σπουδαστές, δεν αναρωτηθήκαμε χίλιες φορές για τις παχουλές κι αμετάλλακτες κούκλες των παιδιών τι θ’ απογίνουν αργότερα; Κι εμπρός σ’ αυτές, τις κούκλες των παιδικών μας χρόνων, τις παραχαϊδεμένες με αισθήματα γνήσια κι άλλα προσποιητά, δεν είναι τάχα εκείνοι οι πρώτοι η ενήλικη εκδοχή τους; Δεν είναι εκείνοι οι καρποί τους που φευγαλέα ανακλώνται στην κορεσμένη απ’ τους ανθρώπους ατμόσφαιρα; Οι καρποί μιας φενάκης που οι σπόροι της δεν ησυχάζουν ποτέ, που τη μια τους ξεπλένουν τα δάκρυα σχεδόν, και την άλλη απομένουν έκθετοι στην πυρωμένη ξηρασία της οργής ή την ερημία της λήθης· οι φυτεμένοι στα σπλάχνα μιας αβρότητας που φόρεσε αμέτρητα πρόσωπα και ξεριζωμένοι πάλι απ’ αυτήν χιλιάδες φορές, οι παραπεταμένοι σε μια γωνιά ανάμεσα σε κοφτερά σπασμένα αντικείμενα, οι απαρνημένοι, οι περιφρονημένοι, οι απόβλητοι. (περισσότερα…)
~.~
