Πέτρος Ράμους, Για το ότι υπάρχει μόνον μία μέθοδος κατάρτισης μιας επιστήμης [2/2]

*

Μετάφραση-Σχόλια-Επιμέλεια στήλης
ΦΩΤΗΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

~.~

ΠΕΤΡΟΣ ΡΑΜΟΥΣ

Για το ότι υπάρχει μόνον μία μέθοδος κατάρτισης μιας επιστήμης

[ 2/2 ]

Ας επικεντρωθούμε τώρα στο κύρος και στη μέθοδο του Γαληνού και ας προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τη διδασκαλία ενός τόσο σημαντικού άνδρα. Διότι από όλους τους σχολιαστές του Αριστοτέλη για τους οποίους μίλησα στο πρώτο βιβλίο, κανείς δεν υπερέχει, κατά τη γνώμη μου, του Γαληνού. Του αρμόζουν ύψιστοι έπαινοι. Το πνεύμα του είναι μοναδικό. Η δε ευγλωττία του, παρόλο που φαντάζει νεανική και υπέρ το δέον ‘ασιατική’ και παρατραβηγμένη, για εκείνους, πάντως, που έχουν να διαθέσουν τον χρόνο, δεν αποδεικνύεται δυσάρεστη. Η ενδελέχειά του στη συγγραφή είναι μοναδική, μα, πάνω από όλα -και αυτό το τιμώ απεριόριστα- τη φιλοσοφική του στάση διακρίνει ένας πηγαίος και αχειραγώγητος ζήλος: προτάσσει τον σκοπό των πραγμάτων, διακρίνει μεταξύ της χρηστικότητας των τεχνών καθώς και της τελικής ευχαρίστησης και αλήθειας προς την οποία συντείνουν. Ακολουθώντας τη γραμμή μιας επιχειρηματολογίας, όχι μόνον θα συστήσει θερμά αυτό που βρίσκεται σε συμφωνία με την αρετή, μα, πιστός στην ίδια επιχειρηματολογία, θα ασκήσει δριμεία κριτική και σε ό,τι συνδέεται με μια ροπή προς το σφάλμα. Θέτει στο στόχαστρό του προηγούμενούς του φιλοσόφους που πίστεψαν προπετώς πολλές θεωρίες και φαντασιοκοπίες τις οποίες είχαν απλώς διαβάσει ή ακούσει. Τούτοι δεν μπήκαν στον κόπο να εξετάσουν εάν όσα διάβαζαν ή άκουγαν είναι αληθή, ούτε τα αντιπαρέβαλαν με κριτήρια της αλήθειας όπως η αίσθηση και η εμπειρία.

Ωστόσο, παρόλο που υπήρξε τόσο σημαντικός φιλόσοφος σε τόσα πράγματα, πρέπει να εξετάσουμε τι δίδαξε ο Γαληνός ως προς τη μέθοδο. Διότι κάνει ενίοτε λόγο για μέθοδο, άλλοτε για θεωρία -όπως ο Σιμπλίκιος- και άλλοτε για διδασκαλία σχετικά με την τάξη. Ας επικεντρωθούμε στην ουσία και όχι στην ορολογία που χρησιμοποιεί. Πιστεύω, λοιπόν, ότι, από τη στιγμή που βρει κανείς την ύλη μιας ολόκληρης τέχνης -τους ορισμούς, τους κανόνες, τις διαιρέσεις της-, έχουν δε αποκρυσταλλωθεί όλες οι βασικές παραδοχές και έχει κριθεί ποια ακριβώς είναι η ύλη αυτής της τέχνης, η επιστημονική και έντεχνη διάταξη αυτής της ύλης μπορεί να επιτευχθεί με έναν και μόνον τρόπο: ξεκινώντας από εκείνα που είναι πρότερα και γνωριμότερα κατά τη φύση. Με την άδειά σου, εγώ αυτό το αποκαλώ ‘μέθοδο’. Εάν τώρα εσύ, θεωρώντας ότι ως προς τον όρο ‘μέθοδος’ αλλά και ως προς τον ορισμό του, επιθυμείς να παρουσιάσεις τον Γαληνό ως αντίπαλό μου, τονίζοντας ότι τούτος εισήγαγε ποικίλους τρόπους διάταξης μιας τέχνης, εγώ ξεκάθαρα το αρνούμαι. Για να αποφύγουμε όμως μια διαφωνία που θα στρέφεται απλώς γύρω από τον όρο, θεωρώντας ότι ο Γαληνός μπορεί να εννοούσε κάτι διαφορετικό από αυτό που εννοούμε εμείς, επίτρεψέ μου να προσδιορίσω το θεμέλιο της αντιπαράθεσης. Εσύ επικαλείσαι την αυθεντία του Γαληνού· εγώ θα επικεντρωθώ στη βάση της διαφωνίας.

Ας εξετάσουμε, λοιπόν, πώς, κατά τη γνώμη σου, ορίζει ο Γαληνός τι είναι ‘μέθοδος’: «εγώ ισχυρίζομαι», λέει, «ότι θα είσαι σε θέση να βρεις την αλήθεια των υπό διερεύνηση πραγμάτων εάν πρώτα αναγνωρίσεις την αρχή του δρόμου που οδηγεί σε αυτήν· γιατί αν χάσεις την αρχή, θα περιπέσεις σε πολλά λογικά σφάλματα. Με τα ίδια δε κριτήρια με τα οποία βρήκες την αρχή, θα βρεις το δεύτερο και το τρίτο έρεισμα, καθώς και όλα όσα έπονται»[1]. Τη μέθοδο που εξηγώ εδώ, φαίνεται, λοιπόν, να περιέγραψε ο Γαληνός στο ξεκίνημα του ένατου βιβλίου του Περί των Ιπποκράτους και Πλάτωνος δογμάτων. Ο ίδιος ορισμός επαναλαμβάνεται λίγο αργότερα στο ίδιο βιβλίο, εκεί όπου αναφέρεται η παρατήρηση του Ιπποκράτη πως για να κατανοηθεί τι χαρακτηρίζει το πρόσωπο ενός ανθρώπου που νοσεί, πρέπει αυτό να αντιπαραβληθεί με το πρόσωπο ενός ανθρώπου υγιούς. Σημειώνει, λοιπόν, ο Γαληνός:

«Φαίνεται ότι [ο Ιπποκράτης] έλαβε την αρχή της κατανόησης των προγνωστικών συμπτωμάτων από εκείνα που είναι αντίθετα κατά τη φύση στον μέγιστο βαθμό -από πράγματα, δηλαδή, που είναι απολύτως εύκολα να τα αναγνωρίσουν όλοι. Όποιος τα μάθει πρώτα αυτά θα μπορέσει στη συνέχεια, προχωρώντας σταδιακά, να φτάσει σε όσα σχετίζονται με αυτά»[2].

Εδώ ίσως πιστέψεις ότι ο Γαληνός ορίζει το είδος της μεθοδικής διάταξης για την οποία κάναμε λόγο και την οποία αποδεχόμαστε και ακολουθούμε ως τη μόνη αληθή στην πραγματικότητα, όμως, εμείς εδώ διαφωνούμε, και όχι μόνον ως προς τον όρο ‘μέθοδος’. Διότι σφάλλεις και στην ουσία του πράγματος εάν νομίζεις ότι στα επίμαχα χωρία, τα οποία και θα συζητήσουμε, ο Γαληνός, κάνοντας λόγο για ‘πρώτα’, ‘δεύτερα’, ‘τρίτα’, και ‘τέταρτα’ έχει κατά νου τη διάταξη ή ότι καθιέρωσε ποικίλα μονοπάτια ή μεθόδους διάταξης των τεχνών. Εσύ ισχυρίζεσαι ότι ο Γαληνός εισήγαγε διάφορα γένη ορισμού της μεθόδου και πως αυτό το αρθρώνει σε τέσσερα σημεία. Τα τρία πρώτα περιλαμβάνονται στο ίδιο βιβλίο από το έργο Περί των Ιπποκράτους και Πλάτωνος δογμάτων, και το τελευταίο μνημονεύεται σε άλλο έργο. Ας τα εξετάσουμε ξεχωριστά.

Το πρώτο χωρίο αφορά τη σύγκριση όμοιων και ανόμοιων πραγμάτων, των οποίων η ακριβής γνώση επαρκεί αφ’ εαυτής και προσφέρεται για τη μεθοδική σύσταση κάθε τέχνης[3] – έτσι γράφει ο Γαληνός. Τούτος επαινεί αυτήν τη μέθοδο, και συ μπορείς να διαπιστώσεις, με τη σειρά σου, ότι αναφέρεται στη μέθοδο που περιγράψαμε παραπάνω. Το ακόλουθο χωρίο βρίσκεται στην αρχή του βιβλίου που συζητάμε, στο σημείο όπου ο Γαληνός πραγματεύεται ένα κείμενο του Ιπποκράτη περί της ομοιότητας και της διαφοράς: «Για να διακρίνουμε τα όμοια και τα ανόμοια, ως αρχή λαμβάνουμε τα ακράδαντα και πιο ευπρόσιτα, εκείνα που γνωρίζει κανείς πλήρως και από κάθε άποψη, εκείνα που μπορεί να αισθανθεί και με την όραση και με τη μύτη και με τη γλώσσα και με τον νου, και με τα οποία γνωρίζουμε καθετί που είναι δυνατόν να γνωρίσουμε»[4]. Αυτά τα λόγια του Ιπποκράτη για τον τρόπο αναγνώρισης της ομοιότητας και της ανομοιότητας, είναι αληθή, και διδάσκουν την ίδια μέθοδο που διδάσκει ο Αριστοτέλης, και την οποία ακολουθούμε χάρις στον Αριστοτέλη: αναμφίβολα πρέπει να ξεκινούμε από εκείνα που γνωρίζουμε με τη μεγαλύτερη συχνότητα και ευκολία, όπως ορθά εξηγεί ο Γαληνός. Τούτα μας προσφέρονται ως απολύτως γνώριμα τόσο στην αίσθηση όσο και στη νόηση, είναι, δηλαδή, όπως λέει ο Αριστοτέλης, όχι μόνον απολύτως γνώριμα κατά τη φύση, μα και ως προς εμάς και τις αισθήσεις μας. Ισχυρίζομαι, λοιπόν, πως αυτός ο ιπποκρατικός γνώμονας μεθοδικής πορείας είναι αληθής· μέσω αυτού διατάσσονται πρώτες τη τάξει οι αρχές, ακριβώς επειδή συνιστούν αυτό που είναι ολωσδιόλου ευπρόσιτο και ακράδαντο, δηλαδή ολωσδιόλου γνώριμο και γενικό, αυτό που μας εξηγεί την αιτία και διανοίγει τη γνώση σε ύψιστο βαθμό. Στη συνέχεια, μπαίνουν στη σωστή σειρά όσα συνάγονται από αυτές τις αρχές. Το δεύτερο μπαίνει στη δεύτερη θέση, το τρίτο στην τρίτη, το τέταρτο στην τέταρτη, και ούτω καθεξής, πάντα με γνώμονα τι είναι πιο ευπρόσιτο και ακράδαντο. Και τούτος ο κανόνας ταξινόμησης και διάταξης είναι γενικός και κοινός σε κάθε πραγμάτευση μα και σε κάθε τέχνη. Δεν χρησιμεύει μόνον για να κρίνουμε τι είναι όμοιο και ανόμοιο, αλλά το καθετί και εξ ολοκλήρου, είτε πρόκειται για ένα μεμονωμένο επιχείρημα -παρέχοντας τη μία και μοναδική εξήγηση ενός απλού πράγματος μέσω της απόδειξης-, είτε πρόκειται για ζήτημα που απαιτεί εκτενέστερη και ενδελεχέστερη πραγμάτευση.

Εντούτοις ο Γαληνός δεν διέκρινε αυτή τη μορφή έντεχνης διάταξης στο ως άνω ιπποκρατικό χωρίο. Εξέλαβε το ίδιο το ζήτημα, για τη διερεύνηση και επίλυση του οποίου ο Ιπποκράτης εισέφερε αυτή τη μέθοδο, ως τη μέθοδο καθεαυτήν. Εξέλαβε, δηλαδή, το ζήτημα περί ομοιότητας και ανομοιότητας, ως εξήγηση και πραγμάτευση του ίδιου του ζητήματος της μεθόδου. Μας παρέδωσε την ομοιότητα και την ανομοιότητα ως μέθοδο για να διακρίνουμε τις αρχές, εν ολίγοις τα ακράδαντα, τα πιο ευπρόσιτα και πιο γνώριμα πράγματα, καθώς και όσα απορρέουν από αυτά και πρέπει να τοποθετηθούν, αντιστοίχως, δεύτερα, τρίτα, τέταρτα και ούτω καθεξής.

Αυτή η αμέλεια -για να μην ξεστομίσω λόγο βαρύτερο για έναν άνδρα που στάθηκε κατά τα άλλα επιμελέστατος- είναι ανήκουστη. Διότι η ομοιότητα και η ανομοιότητα είναι, κατά την ορθή ερμηνεία, τόποι επιχειρημάτων, και μάλιστα σαφείς και καταφανείς, προκειμένου να ερμηνευθούν αναλογικά τα δεδομένα της εμπειρίας -πράγμα για το οποίο κάνει συχνά λόγο ο Γαληνός στο Περί αρίστης αιρέσεως[5] και στην Εμπειρική υποτύπωση. Όμως οι τόποι αυτοί δεν μας φανερώνουν κανέναν δρόμο προς την ορθή διάταξη. Ο Ιπποκράτης δεν μας παρέδωσε τους τόπους της ομοιότητας και της ανομοιότητας για τη συγκρότηση και τη διάταξη της τέχνης, μα υποσήμανε μόνον τον τρόπο χρήσης αυτών και άλλων τόπων. Η ύλη ενός σπιτιού έγκειται στην κατάλληλη σύνθεση και στον συνδυασμό λίθων, ξύλου και λατομικών υλικών. Η πέτρα δεν συνιστά τη μορφή ενός σπιτιού. Το ίδιο συμβαίνει και σε καθετί που προσφέρεται για πραγμάτευση. Την ύλη μιας πραγμάτευσης αποτελούν τα αίτια, τα αποτελέσματα, το γένος, το είδος, το όλον, τα μέρη, η ομοιότητα, η ανομοιότητα και άλλα επιχειρήματα. Η μορφή και η συγκρότηση της πραγμάτευσης σχηματίζονται από τη διάταξη εκείνων που προηγούνται, από εκείνα που είναι δεύτερα, τρίτα, και ούτω καθεξής. Η ομοιότητα αποτελεί πρώτη ύλη η οποία δέχεται επεξεργασία και διατάσσεται με τη βοήθεια μεθοδικής ταξινόμησης. Δεν αποτελεί η ίδια μια μορφή διάταξης, ούτε ταυτίζεται με τη μέθοδο την οποία αναπτύξαμε πιο πάνω. Ο Γαληνός, λοιπόν, μας παρουσιάζει την ύλη ως μορφή, το υπό διάταξη ως τη διάταξη καθεαυτήν, την ύλη της μεθόδου ως τη μέθοδο, και σφάλλει τόσο ο ίδιος όσο και εκείνοι που τον ακολουθούν. Έχω δε την αίσθηση, πως τούτο υπήρξε προϊόν της φαντασιοκοπίας κάποιου σχολαστικού διδασκάλου, και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί κάτι που βρήκε ή έκρινε ο ίδιος ο Γαληνός. Τονίζω ότι όλο αυτό το λάθος συναντάται συχνά και στους σχολιαστές του Αριστοτέλη για τον απλούστατο λόγο ότι τούτοι δεν φρόντισαν να ορίσουν τη Λογική και ούτε να διατάξουν τα μέρη της ώστε να κατανοηθεί επαρκώς η μέθοδος και να της αποδοθεί η θέση που της αρμόζει στην τέχνη της Λογικής.

Εάν, προκειμένου να δικαιολογήσεις τον Γαληνό, ισχυριστείς ότι με τον όρο ‘μέθοδος’ είχε κατά νου τόπους επιχειρημάτων ευδιάκριτους και προφανείς, στην πραγματικότητα τρέπεσαι σε άλλη θεματολογία: διότι αναφέρεσαι στην ύλη που προσιδιάζει στην εύρεση. Μα έτσι σου διαφεύγει τελείως η διάταξη των τεχνών -την οποία ισχυρίζεσαι πως όρισε, διερεύνησε και στοχάστηκε ο Γαληνός, και την οποία εγείρεις εναντίον μας στη συζήτηση. Στις δικές μας, δε, αναζητήσεις για μια μεθοδική συγκρότηση των επιστημών, όχι μόνον αποτυγχάνεις να προβάλεις κάποια αντίρρηση με την επίκληση της αυθεντίας του Γαληνού, μα αντιφάσκεις με τα ίδια σου τα λεγόμενα. Ορίζεις ένα πράγμα, και όταν σε ελέγχουμε, τότε ισχυρίζεσαι ότι εννοούσες κάτι διαφορετικό. Εγώ, σε ό,τι αφορά την τάξη και τον τρόπο συγκρότησης των τεχνών, διαφωνώ μαζί σου. Διότι υπερασπίζομαι εκείνη τη μοναδική μορφή συγκρότησης και εξηγώ ότι απορρέει από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Εσύ μου αντιπαρατίθεσαι, και αντιπροβάλλεις τον Γαληνό. Και, αν και έχεις ηττηθεί σε τούτη τη θεμιτή και εύλογη αντιπαράθεση, αρνείσαι να παραδοθείς και, αντ’ αυτού, μηχανεύεσαι αντιφάσεις και αντιλογίες.

Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι, ο Γαληνός, δεν μνημονεύει ως εισηγητή τούτης της φαντασιώδους μεθόδου που βασίζεται στην ομοιότητα και την ανομοιότητα μόνον τον Ιπποκράτη, μα και τον Πλάτωνα. Διότι ο Πλάτων, όπως και ο Ιπποκράτης, έδινε σημασία και μετερχόταν πολύ συχνά συγκρίσεις ανάμεσα σε όμοια και ανόμοια πράγματα. Δεν παρέσχε, όμως, έτσι, καμία μορφή τάξης. Επισημαίνω ότι ο Ιπποκράτης, αλλά και ο Πλάτων, στα κείμενα όπου επιδίδονται στην ανάλυση ομοιοτήτων και ανομοιοτήτων, και τα οποία μνημονεύει ο Γαληνός, δεν συγκροτούν κανένα σύστημα έντεχνης διάταξης, ούτε κάποια μέθοδο. Με τον όρο ‘μέθοδος’ -τον οποίο συ φαντάστηκες πως ορίζει ο Γαληνός στην αρχή του [ένατου] βιβλίου του Περί των Ιπποκράτους και Πλάτωνος δογμάτων– εννοούμε την πορεία που ξεκινά από τις αρχές, δηλαδή από τα πράγματα που είναι ακράδαντα, πιο ευδιάκριτα και γνώριμα, και η οποία συνεχίζεται ύστερα σε εκείνα που πρέπει να τοποθετηθούν δεύτερα, τρίτα και ούτω καθεξής, αφού είναι κατά τη φύση δεύτερα, τρίτα κλπ. Τα παραδείγματα από τον Ιπποκράτη και τον Πλάτωνα τα οποία σχολιάζει επισταμένως ο Γαληνός δεν σχετίζονται ουδόλως με τη μορφή της μεθοδικής διάταξης που προτείναμε. Οι συγκρίσεις είναι εντυπωσιακές μα δεν συγκροτούν τα βήματα μιας μεθοδικής διαβάθμισης: δεν σηματοδοτούν τι έρχεται πρώτο, τι δεύτερο και τι ύστερα. Όταν, λοιπόν, διαβάσεις το βιβλίο του Γαληνού και συνειδητοποιήσεις ότι αληθεύουν όσα συμβουλεύω, είτε θα πάψεις να παρεμβάλλεις την αυθεντία του Γαληνού -αφού εκείνος μιλά για την ύλη της τέχνης, ενώ εμείς για τη μορφή της· είτε, αν νομίζεις ότι θέλησε να ορίσει και αυτός τη μορφή της τέχνης, θα εκπλαγείς από το πόσο ξεκάθαρα διαφωνεί ο Γαληνός με τον ίδιο του τον εαυτό, και με πόση αφέλεια και ευπιστία φαίνεται να ασπάζεται εδώ τη στενοκέφαλη προσέγγιση άφλογων διδασκάλων, για την οποία, σε άλλες περιπτώσεις, δεν φείδεται κριτικής.

Αρκετά, λοιπόν, ως προς το πρώτο σχόλιό του περί μεθόδου. Στο δεύτερο, αυτό που παρατηρεί ο Γαληνός, με κάνει να σαστίζω. Ο ίδιος την επαναλαμβάνει ξανά και ξανά, και όσες φορές και να τη διαβάζω, εξακολουθεί να μου φαίνεται απίθανο ότι συμπυκνώνει την οριστική του άποψη. Ο Γαληνός είχε προηγουμένως επαινέσει τη μέθοδο που βασίζεται στην ανίχνευση ομοιοτήτων και ανομοιοτήτων ωσάν να αποτελούσε τη μόνη και επαρκή μέθοδο για τη θεμελίωση όλων των τεχνών. Υποστήριζε ότι τούτη τη μέθοδο μας την επιδαψίλευσαν ο Πλάτων και ο Ιπποκράτης παρόλο που δεν προκύπτει αυτή η μέθοδος από τις οδηγίες και τα παραδείγματα που μας προσέφεραν οι δυο τους, ούτε και θα μπορούσε να στέκει. Και ο ίδιος, ωσάν να μην είχε κάνει τον παραμικρό σχετικό λόγο και ωσάν να μην είχε ποτέ σκεφθεί τη μέθοδο που βασίζεται στις ομοιότητες και τις ανομοιότητες, εισήγαγε δύο μεθόδους που διαφέρουν από αυτήν, μεθόδους που εκλαμβάνει ως απολύτως αναγκαίες για την κατάρτιση των τεχνών. H διαιρετική μέθοδος «κατεβαίνει από τα πρώτα και γενικότατα, δια των ενδιάμεσων διαφορών, προς εκείνα που δεν μπορούν να διαιρεθούν περαιτέρω», ενώ η συνθετική «αντίθετα, ανεβαίνει από τα καθέκαστα, δια των ενδιάμεσων διαφορών, προς τα πρώτα και γενικότατα»[6]. Αυτά μας λέει ο Γαληνός, μας εξηγεί, δηλαδή, ότι υπάρχει μία μόνον οδός, αλλά η κατεύθυνση είναι διπλή: στη μία περίπτωση σημειώνεται άνοδος, στην άλλη σημειώνεται κάθοδος.

Αυτή η αστεία εξήγηση που δίνουν οι σχολιαστές του Αριστοτέλη, φαίνεται να συμπίπτει με εκείνη που εξέθεσε ο Σιμπλίκιος, αν και ελαφρώς πιο σαφώς και με διαφορετική ορολογία. Στους όρους ανάλυση και γένεση που αξιοποιεί ο Σιμπλίκιος, αντιστοιχούν η διαίρεση και η σύνθεση του Γαληνού. Ωστόσο, σε ένα χωρίο λίγο πιο κάτω, παρουσιάζεται ένα σκεπτικό ακόμα πιο κοντινό σε εκείνο του Σιμπλίκιου. Εδώ, οι ορισμοί που δίνει ο Γαληνός θα σου φανούν ακόμα πιο σαφείς και διαυγείς. Διότι, όταν έκανε λόγο για ομοιότητα και ανομοιότητα, δεν ήταν απολύτως σαφές εάν η ορολογία αυτή υποδείκνυε τον τρόπο συγκρότησης μιας τέχνης, με αποτέλεσμα η απάντησή μας να δοθεί σε αυτό που υποθέσαμε ότι εννοεί. Εσύ, ενδεχομένως να μην αμφιβάλλεις καθόλου ως προς αυτό: ο Γαληνός φαίνεται να πραγματεύεται το ίδιο ζήτημα για το οποίο μιλώ και αντιλαμβάνομαι. Υπάρχει μόνον μια δυνατή μορφή συγκρότησης και διάταξης της τέχνης. Ο Γαληνός όμως φαίνεται να μιλά για δύο, και όχι για μία. Εάν, λοιπόν, ο Γαληνός θεώρησε ότι, αφότου βρεθεί η ύλη μιας τέχνης και κριθεί με μια πρόταση ή έναν συλλογισμό, προκύπτουν τότε δύο τρόποι διάταξης αυτής της ύλης, μία που να προχωρά από τα γένη, κάνοντας χρήση μεσαίων όρων που ανήκουν στο ίδιο γένος, προς τα είδη, και μια που προχωρά από τα είδη, κάνοντας χρήση μεσαίων όρων που ανήκουν στο ίδιο γένος, προς τα γένη, τότε, κατά τη γνώμη σου, προκύπτει ολοφάνερη αντίφαση μεταξύ αυτού που λέει ο Γαληνός και αυτού που ισχυρίζομαι εγώ.

Ας εξετάσουμε μια ακόμα φορά τούτη την παραδοχή και ας δούμε ποιος μας διδάσκει τα σωστά πράγματα. Τούτη τη διδασκαλία περί διπλής μεθόδου, ο Γαληνός δεν την ανάγει στον Ιπποκράτη -όπως έκανε για τη μέθοδο που αξιοποιεί την ομοιότητα και την ανομοιότητα- παρά την αποδίδει αποκλειστικά στον Πλάτωνα. Παραθέτει ως προς αυτό ένα χωρίο από τον Φαίδρο, αλλά όχι με ακρίβεια[7]. Η δική μας μετάφραση αυτού του χωρίου στο οποίο συνομιλούν ο Σωκράτης με τον Φαίδρο έχει ως εξής:

«Σωκράτης: Μου φαίνεται πράγματι ότι τα άλλα ειπώθηκαν περιπαικτικά. Για αυτές τις δύο ιδέες για τις οποίες μιλήσαμε κατά τύχη, όμως, αν κάποιος αποκτήσει με τέχνη τη δύναμή τους, θα πετύχει κάτι οπωσδήποτε όχι δυσάρεστο.

Φαίδρος: Ποιες ιδέες εννοείς;

Σωκράτης: Η πρώτη αφορά το να συγκεντρώνεις σε μία ιδέα όσα είναι κατά διάφορους τρόπους διάσπαρτα έτσι ώστε, ορίζοντας το καθένα, να καθιστά σαφές αυτό που αναλαμβάνει να διδάξει κάθε φορά· όπως τώρα δα για τον έρωτα, ο οποίος ορίστηκε, είτε ο ορισμός ήταν σωστός είτε ήταν λαθεμένος. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο η συζήτησή μας είχε σαφήνεια και συνοχή.

Φαίδρος: Και ποια λες ότι είναι η άλλη ιδέα, Σωκράτη;

Σωκράτης: Το αντίθετο, το να μπορεί, δηλαδή, κανείς να χωρίζει με ακρίβεια κατά είδη, όπως ακριβώς απαιτεί η φύση του πράγματος, χωρίς να επιχειρεί να σπάσει κάποιο μέρος σαν αδέξιος χασάπης»[8].

Σε αυτό το χωρίο του διαλόγου παραπέμπει ο Γαληνός, για να δείξει ότι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, υπάρχουν δύο μέθοδοι, η διαιρετική και η συνθετική. Θαυμάσιε και αγαπημένε μου Γαληνέ, σε θαυμάζω και σε αγαπώ, όμως τι πας να κάνεις εδώ; Για ποιο πράγμα θες να μας πείσεις παραθέτοντας αυτό το κείμενο; Μας λες ότι ο Πλάτων παρουσίασε δύο μεθόδους, δύο τρόπους διάταξης μιας τέχνης, έναν που να προχωρά από τα γένη, κάνοντας χρήση μέσων όρων που ανήκουν στο ίδιο γένος, προς τα είδη, και έναν που προχωρά από τα είδη, κάνοντας χρήση μέσων όρων που ανήκουν στο ίδιο γένος, προς τα γένη. Κατά τη γνώμη μου, ωστόσο, σε τούτο το χωρίο, ο Πλάτων θεμελιώνει μία και μόνον μέθοδο, συντάσσει έναν και μόνον τρόπο πορείας και έντεχνης συγκρότησης: από τα πρώτα και γενικότατα, κάνοντας χρήση ενδιάμεσων διαφορών, προς τα καθέκαστα. Μας διδάσκει ότι τούτο πρέπει να λαμβάνει χώρα ορίζοντας καταρχάς το πρώτο γένος, και ύστερα διαιρώντας αυτό που έχει οριστεί. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Πλάτων μιλά εκεί για συναγωγές και διαιρέσεις, και τις χειρίζεται με παρόμοιο τρόπο. Δεν μετέρχεται τρόπους απολύτως διαφορετικούς, μα διατάσσει τους ορισμούς και τις διαιρέσεις των εννοιών ‘έρωτας’ και ‘Ρητορική’ (τις οποίες πραγματεύεται στο έργο) κατ’ αυτόν τον ένα και μοναδικό τρόπο. Εάν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία ότι αυτή είναι η διδασκαλία του Πλάτωνα, τα παραδείγματα που παρέχει την απομακρύνουν παντελώς.

Και ύστερα, Γαληνέ, παραθέτεις ένα μακροσκελές χωρίο από τον Φίληβο[9]. Όμως κι εδώ ο Πλάτων λέει το ίδιο ακριβώς πράγμα, ότι, δηλαδή, οι τέχνες πρέπει να παράγονται από τα γενικότερα προς τα καθέκαστα δια των ενδιάμεσων όρων, και από την ενότητα του ανώτατου γένους προς την άπειρη πολλαπλότητα των ατομικών πραγμάτων. Η πορεία της εύρεσής τους, ωστόσο, είναι αντίστροφη, ξεκινώντας από την παρατήρηση και την εμπειρία των ειδικών και ατομικών πραγμάτων και προχωρώντας, μέσω των ενδιάμεσων όρων, προς τα γενικότατα. Όπως αντιτείνω πολλάκις, τούτο αποτελεί σφάλμα και συνιστά κάτι που μας διδάσκει ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα, και το οποίο μας εκθέτει στα Αναλυτικά Ύστερα: ότι όλες οι τέχνες πηγάζουν από τις αισθήσεις, ότι τα είδη τα ανακαλύπτει κανείς μέσω της επαγωγής από τα ατομικά πράγματα, και πως τα γένη, ακολούθως, πηγάζουν από τα είδη. Ωστόσο, θεωρεί ότι η διδασκαλία των τεχνών πρέπει να ακολουθεί τον αντίστροφο δρόμο· να ξεκινά από γενικές πρότερες γνώσεις, από εκείνα, δηλαδή, που είναι τόσο κατά τη φύση όσο και κατά την αιτία, πρότερα και γνωριμότερα, ακριβώς επειδή όσα αφορούν το γένος είναι αιτιολογικότερα και πιο γνωστά σε σύγκριση με τα είδη. Και πράγματι, ο ίδιος αυτός δάσκαλος, ο Πλάτων, τούτη τη μοναδική μέθοδο διδασκαλίας και διάταξης της τέχνης, μας τη διδάσκει στον Χαρμίδη αξιοποιώντας ως παράδειγμα την ιατρική πρακτική[10], παράδειγμα τόσο οικείο σε σένα [Γαληνέ]. Οι γιατροί, λοιπόν, δεν προσεγγίζουν έναν ασθενή με σκοπό να θεραπεύσουν μόνον το άρρωστο μέλος, αλλά με σκοπό να θεραπεύσουν πρώτα όλο το σώμα. Για αυτόν τον λόγο ο Πλάτων τονίζει και διδάσκει ότι μια συζήτηση πρέπει πάντοτε να προχωρά από τα καθολικά και τα γενικά.

Στον Σοφιστή, πάλι, μας προτείνει τις μεθόδους του ορισμού και της διαίρεσης[11]. Πουθενά, όμως, δεν ισχυρίζεται ότι τις τέχνες πρέπει να τις διδάσκει κανείς ξεκινώντας από τα ειδικότερα και προχωρώντας ύστερα στα ενδιάμεσα, για να καταλήξει στα γενικότατα. Κατά τη γνώμη μου, τη συνθετική άνοδο που περιγράφεις, ο Πλάτων δεν τη διδάσκει και δεν την υιοθετεί πουθενά. Και ακόμα και αν τη δίδασκε ή την υιοθετούσε, θα ήταν οπωσδήποτε πολύ πιο υπεύθυνο να δώσω προτεραιότητα στην αλήθεια αντί στην αυθεντία του Πλάτωνα, ακολουθώντας το παράδειγμά σου. Η αρετή σου στη μελέτη του αληθούς, στην απόδειξη και την εμπειρική παρατήρηση, η αδέσμευτη προσέγγισή σου και η αγάπη της σοφίας -τούτα είναι πιο ισχυρά και προσφιλή. Καμία τέχνη δεν διατάχθηκε ποτέ σύμφωνα με αυτήν τη συνθετική άνοδο, και ούτε είναι δυνατόν να διαταχθεί. Διότι δεν θα προχωρούσε από πρότερες γενικές γνώσεις, όπως παραγγέλλει ο Αριστοτέλης, ούτε θα έδινε προτεραιότητα στα αιτιολογικότερα, τα πιο γνωστά, τα απλούστερα και αυτά που σχετίζονται περισσότερο με τις αρχές.

Για το παράγγελμα της διπλής μεθόδου παραπέμπεις στον Πλάτωνα. Εννοώ εκείνη που ακολουθεί πορεία καθοδική, προχωρώντας από τα ανώτατα, δια των ενδιάμεσων, προς τα κατώτατα και εκείνη που ακολουθεί πορεία ανοδική, προχωρώντας από τα κατώτατα, δια των ενδιάμεσων, προς τα ανώτατα. Και γυρεύεις παραδείγματα και για τις δύο στον Πλάτωνα. Για τη δεύτερη, όμως, δεν απαντά καμία οδηγία ή κάποιο παράδειγμα στον Πλάτωνα. Για αυτό, λοιπόν, παρακαλώ θερμά όλους τους φιλοσόφους να δώσουν σε αυτό το σημείο όλη τους την προσοχή, χωρίς να δείξουν την παραμικρή εμπιστοσύνη και πίστη σε μένα. Ας συγκρίνουν αυτά που διδάσκει ο Πλάτων με τις θεωρίες και τις απόψεις του Γαληνού· θα αναγνωρίσουν τις τελευταίες ως σχολαστικές κενολογίες. Διότι όλος αυτός ο λόγος για ανάλυση και γένεση -και όλες του οι παραλλαγές- αποτελεί κάτι που έπλασαν οι καθηγητές.

Και αν, έχοντας διαβάσει και μελετήσει προσεκτικά όλα τα αποσπάσματα, εξακολουθείς να υποστηρίζεις ότι οι απόψεις του Πλάτωνα και του Γαληνού δεν διαφέρουν καθόλου, και ότι πρόκειται για μια και την αυτή, θα επικαλεστώ την αρχική μας παραδοχή και, κατά τη συμφωνία μας, θα σου αντιτείνω ότι μας αντιμετωπίζεις με τρόπο εριστικό και αβάσιμο. Για την ύλη μιας τέχνης, από τη στιγμή που τούτη έχει βρεθεί και κριθεί, προκύπτει μόνον ένας τρόπος, ένα μόνον είδος συγκρότησης. Συ όμως ισχυρίζεσαι ότι στον Γαληνό απαντούν διάφοροι τρόποι, και επικαλείσαι την αυθεντία του για να μας ψέξεις. Έχοντας γοητευθεί από την αντίθετη μέθοδο, παλινωδείς, υπερασπιζόμενος πολύ περισσότερο τη φήμη ενός τρίτου, παρά τη δική σου. Καλέ μου άνθρωπε, εσύ που όρθωσες τη διδασκαλία του Γαληνού για να μου αντιταχθείς σθεναρά, βάλε το μυαλό σου να σκεφθεί, χωρίς να παρακινείσαι από την ανησυχία να διασώσεις το όνομα του Γαληνού. Μην ξεχνάς ότι ο Γαληνός αποκαλούσε δούλους εκείνους που επιθυμούν να λογίζονται οπαδοί του Ιπποκράτη, του Πλάτωνα -ακόμα και του ίδιου του Γαληνού. Απελευθερώσου από την κυριαρχία του Γαληνού. Εάν συνειδητοποιείς πως αποτελεί σφάλμα του Γαληνού να θεωρεί ότι υπάρχουν δύο είδη και μορφές συγκρότησης της ύλης μιας τέχνης αφότου η ύλη αυτή βρεθεί και κριθεί, απόφυγε αυτό το ατόπημα του Γαληνού και συντάξου με την άποψή μου πως η μέθοδος είναι μία και μοναδική. Εάν πάλι θεωρείς ότι ο Γαληνός δίδαξε πως υπάρχει μόνον μία μέθοδος διάταξης μιας τέχνης, τότε πρέπει να καταδικάσεις τον ίδιο σου τον εαυτό και να πάψεις να επικαλείσαι την τάχα αντίθετη στάση του Γαληνού, αφού συνειδητά και με πλήρη επίγνωση διαταράσσεις και θέτεις στο περιθώριο τον πιο σημαντικό κανόνα στη φιλοσοφία.

Ο Γαληνός προασπίστηκε την ελευθερία στη φιλοσοφική σκέψη· αναγνώρισε την πρωτοκαθεδρία στην εμπειρία, τη χρησιμότητα, την εξάσκηση, την κατανόηση του τελικού σκοπού, και δεν χαρίστηκε σε κανένα από τα πρότυπά του. Τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, ακόμα και τον ίδιο του τον δάσκαλο, τον Πολυδεύκη[12], και πόσους άλλους, τους θεωρούσε απολύτως εύπιστους και όχι αρκετά επιμελείς στην αναζήτηση της αλήθειας, και τους χλεύαζε για αυτό. Τούτοι, χωρίς να εξασκούν ούτε στο ελάχιστο την κρίση τους, και χωρίς να συμβουλεύονται όσα τους υπαγορεύει η ίδια η εμπειρία τους, πίστεψαν προπετώς πράγματα που διάβαζαν ή άκουγαν, καθώς και βλακώδεις απόψεις, όπως λέει ο ίδιος[13]. Ας μιμηθούμε, λοιπόν, τις αρετές του Γαληνού και να μην καταντήσουμε για χάρη του σαν εκείνους τους οποίους ο ίδιος δίκαια μεμφόταν. Ο Γαληνός είχε θέσει στόχους πολύ ψηλούς -ας κάνουμε κι εμείς το ίδιο. Και αν εκείνος δεν μπόρεσε να επιτύχει όλα όσα ήθελε, ας επιχειρήσουμε σε κάθε περίπτωση εμείς να φέρουμε κάτι εις πέρας, στο μέτρο του δυνατού. Ως προς τον Γαληνό, λοιπόν, ας μιμηθούμε τις αρετές του και ας μην υιοθετήσουμε την αργώδη απειρία του, τη δασκάλα κάθε σφάλματος και προπέτειας, την οποία επικρίνουν τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης, και την οποία καταδικάζει σφοδρά ως σχολιαστής ο ίδιος ο Γαληνός.

Ας απαριθμήσουμε, λοιπόν, τις ερμηνείες που έχουμε λάβει από τους σχολαστικούς. Αρχικά, θέσπισε μια μέθοδο, εκείνη της ομοιότητας και ανομοιότητας. Αυτό ισχυρίζονται οι σχολαστικοί. Στη συνέχεια, μια διπλή μέθοδο, εκείνη της διαίρεσης και σύνθεσης, η οποία στερείται συνοχής και είναι πιο παράλογη από την πρώτη. Και όμως, πιο παράδοξη και από τις δύο παραπάνω είναι η τρίτη. Γράφει, χαρακτηριστικά:

«Προκύπτουν τρεις κατηγορίες. Πρώτα, εκείνη που σχετίζεται με τη σύνθεση και τη διαίρεση, ύστερα εκείνη που αφορά τη γνώση των πραγμάτων που έπονται λογικά καθώς και της αντίθεσης, και τρίτη εκείνη που συνδέεται με τη μεταβολή πραγμάτων από το ένα στο άλλο, και την παραβολή τους ως προς το ποιο είναι μεγαλύτερο, ποιο είναι ίσο και ποιο είναι όμοιο, αφού σε αυτό συνίσταται η γνώση του τι είναι ίδιο και τι διαφορετικό»[14].

Πρόκειται για λόγια του ίδιου του Γαληνού, τα οποία εσύ θεωρείς πως περιγράφουν τις ποικίλες μορφές και τα είδη συγκρότησης και διάταξης μιας τέχνης. Η δική μου γνώμη, όμως, είναι ότι δεν τις περιγράφουν ούτε στο ελάχιστο. Αφού το επιθυμείς, λοιπόν, ας εξετάσουμε την υπόθεσή σου. Εσύ ισχυρίζεσαι ότι ο Γαληνός προτείνει εδώ τρεις νέες μεθόδους. Κατά τη δική μου κρίση, ωστόσο, ακόμα και εκείνες που είχαν συνυφανθεί, κατ΄ αυτόν τον τρόπο ξηλώνονται. Η μέθοδος της ομοιότητας και της ανομοιότητας είχε παρουσιαστεί πρώτα ως αποκλειστική. Τώρα την καταδικάζει ο Γαληνός ως μια εκ τριών. Διότι, φυσικά, καμία μέθοδος που είναι μοναδική, δεν συνίσταται σε τρεις. Η σύνθεση και η διαίρεση είχαν προηγουμένως αποτελέσει δύο διαφορετικές μεθόδους. Τώρα απαρτίζουν μία. Είναι, εντούτοις, αδύνατον μια τέχνη να θεμελιώνεται σε δύο διαφορετικά γένη διάταξης. Μπορεί, βέβαια, να αντιτάξει κανείς ότι, ο Γαληνός εννοεί εδώ δύο είδη που περιλαμβάνονται σε ένα γένος. Δεν θα επιμείνω ως προς αυτό, αφού θέλω εδώ να θίξω κάτι που είναι πολύ πιο σοβαρό και σημαντικό.

Στη δεύτερη κατηγορία, η εξέταση όσων έπονται λογικά, καθώς και των αντιθέτων, ανυψώνονται σε μέθοδο. Τα λεγόμενα αντίθετα, στον βαθμό που ταυτίζονται με αυτό που ο Αριστοτέλης αποκαλεί αντιφάσεις, αποτελούν σημαντικό και εκτενές τμήμα της ανάλυσης του λογικού επιχειρήματος, χωρίς ωστόσο να μας δίνουν το παραμικρό έναυσμα για την τάξη και τη μεθοδική διάταξη μιας τέχνης. Αφήνοντας δε στην άκρη τα αντίθετα, όσα έπονται αφορούν όλα τα γένη επιχειρημάτων. Από τις αιτίες έπονται τα αποτελέσματα και, αντιστρόφως, από τα αποτελέσματα έπονται οι αιτίες, και το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για άλλα γένη επιχειρημάτων. Μα τα επιχειρήματα, όπως εξήγησα και παραπάνω, παρέχουν την ύλη των τεχνών και κάθε λογής πραγμάτευσης. Δεν παρέχουν τη μορφή, το είδος, ή τη συγκρότηση· κοντολογίς, δεν μας προσφέρουν τη μέθοδο μιας τέχνης.

Ως προς την τρίτη, τέλος, κατηγορία, αναρωτιέμαι ποια ένδειξη -έστω ασαφή- έντεχνης συγκρότησης και μεθόδου μας παρέχουν τα γένη που επιτρέπουν τη σύγκριση πραγμάτων, όπως το μεγαλύτερο, το μικρότερο, το ίσο και το όμοιο. Ας υποθέσουμε ότι καταρτίζουμε ένα βιβλίο τεράστιο, γεμίζοντάς το με κάθε είδους σύγκριση και αντιπαραβολή. Τι θα εμπόδιζε, ρωτώ, να συνταχθεί αυτό το βιβλίο απολύτως συγκεχυμένα και χωρίς την παραμικρή μέθοδο; Η σύγκριση, όπως για παράδειγμα η κατανόηση του ταυτόσημου και του διαφορετικού, δεν φέρει καθεαυτήν καμία οδηγία ως προς το τι πρέπει να τοποθετηθεί πρώτο, τι δεύτερο, τι τρίτο· με άλλα λόγια, δεν παρέχει την παραμικρή ένδειξη, το παραμικρό σημάδι ή ίχνος μεθόδου. Η ύλη της τέχνης μένει άμορφη. Και ούτε υπάρχει, βέβαια, έστω και μια τέχνη, η οποία να συνίσταται σε μια συλλογή συγκρίσεων και μόνον. Διαφορετικά, θα μπορούσε αν μη τι άλλο να ειπωθεί ότι η ορθή και καθολική ύλη των τεχνών και των επιστημών υποσημαίνεται από αυτήν την ένδειξη, και θα ήταν δυνατόν να αντιμετωπιστεί η ρήση του Γαληνού κάπως ευνοϊκά.

Ένας, όποιος και αν είναι αυτός, που έχει φέρει τα πάνω κάτω στη μέθοδο του Αριστοτέλη, θα μπορούσε να αντιτείνει εδώ ότι, με τον όρο ‘αντιπαραβολή’, ο Γαληνός δεν είχε κατά νου τη διάταξη αλλά, όπως ισχυρίστηκα νωρίτερα, ένα αυτονόητο επιχείρημα και μια σαφή διακήρυξη. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε ρωτώ γιατί μας προβάλλεται ως αντίπαλος τάχα ο Γαληνός, αφού εμείς ασχολούμαστε με τη μεθοδική οργάνωση των τεχνών; Εγώ πραγματεύομαι τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διαταχθεί και να συσταθεί η ύλη μιας τέχνης που έχει ήδη βρεθεί και έχει ήδη κριθεί. Εσύ, από την άλλη, μας λες ότι ο Γαληνός εξηγεί την ίδια την εύρεση της ύλης. Γιατί, λοιπόν, καταχράσαι τόσο ανόητα και απρόσεκτα το κύρος αυτού του διδασκάλου; Για αυτό, αν ο Γαληνός έθεσε την αντιπαραβολή ως κανόνα για την εύρεση της ύλης μιας τέχνης, είναι γελοίο να μας αντιτίθεται· αν όμως ήθελε έτσι να μας παραδώσει τους τρόπους της διάταξης και συγκρότησης μιας τέχνης, τότε οπωσδήποτε έσφαλε.

Έχοντας πραγματευθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο την υπόθεση, η αυθεντία του Γαληνού δεν μπορεί να θέσει το παραμικρό εμπόδιο απέναντι στον ισχυρισμό ότι υπάρχει μόνον μία μέθοδος, μόνον ένας τρόπος διάταξης μιας τέχνης. Τόσες και τόσο ποικίλες μεθόδους κατασκευάζει ο Γαληνός -άλλοτε μία, άλλοτε δύο, άλλοτε αφήνει εκείνη τη μία, και από δύο φτιάχνει μία, και εισάγει και δύο άλλες-. Και όλους αυτούς τους τόσο διαφορετικούς ισχυρισμούς, συγκεχυμένα και χωρίς μέθοδο, μας τους παραδίδει σε ένα μόνον κείμενο.

Το τέταρτο χωρίο προέρχεται από το έργο του Γαληνού Τέχνη Ιατρική:

«Τρεις είναι οι τρόποι διδασκαλίας που συνδέονται με την τάξη και τη διάταξη. Ο πρώτος αφορά τη σύλληψη και την κατανόηση του σκοπού και προκύπτει από τη διαδικασία της ανάλυσης. Ο δεύτερος αφορά τη σύνθεση εκείνων των πραγμάτων που βρέθηκαν με την ανάλυση. Ο τρίτος αφορά την αποσύνθεση ενός ορισμού, και είναι αυτός στον οποίο θα στραφούμε τώρα. Θα μπορούσε να ονομάσει κανείς αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας όχι μόνο αποσύνθεση ενός ορισμού, αλλά και ανάπτυξη, όπως την αποκαλούν κάποιοι, ή ανάλυση, ή διαίρεση, όπως τη λένε άλλοι, ή επεξήγηση ή εξήγηση όπως τη λένε άλλοι»[15].

Τούτοι είναι, λοιπόν, οι τρεις ορισμοί της μεθόδου που παρέχει ο Γαληνός. Στους δύο πρώτους ορισμούς, πράγμα που ο Γαληνός δεν το συνηθίζει, αποδεικνύεται εξαιρετικά ασαφής, και φαίνεται να συμφωνεί με εκείνο το διανόημα των σχολιαστών περί ανάλυσης και γένεσης. Η πρώτη μέθοδος, λέει, προκύπτει από τη γνώση του σκοπού, μέσω της ανάλυσης. Οι όροι ανάλυση και γένεση στον Σιμπλίκιο αντιστοιχούν σαφώς στους όρους ανάλυση και σύνθεση στον Γαληνό -η διαφορά έγκειται απλώς στο γεγονός ότι ο Σιμπλίκιος, αντί του όρου σύνθεση που χρησιμοποιεί ο Γαληνός, χρησιμοποιεί τον όρο γένεση. Και πράγματι, οι σχολιαστές αυτού του χωρίου από το κείμενο του Γαληνού, ερμηνεύουν τον όρο σύνθεση κατά τον ίδιο τρόπο που οι αριστοτελικοί σχολιαστές ερμηνεύουν τον όρο γένεση· μάλιστα, ο ίδιος ο Γαληνός το επιβεβαιώνει αυτό, στον βαθμό που διδάσκει ότι, με την πρώτη μέθοδο βρίσκει κανείς τα πράγματα, ενώ με τη δεύτερη συνθέτει τα πράγματα που έχουν βρεθεί. Και λίγο αργότερα λέει ότι η δεύτερη και η τρίτη […] παραδόθηκαν και εξυμνήθηκαν από τους παλαιούς, ενώ την πρώτη την εισηγήθηκε πρώτος ο ίδιος:

«Κανείς όμως από τους προγενέστερους δεν έγραψε κάτι για εκείνον τον τρόπο διδασκαλίας που λαμβάνει ως αρχή την έννοια του σκοπού, η οποία θεμελιώνει όλες τις τέχνες»[16].

Γράφοντας αυτά, κατά τη γνώμη μου, εννοεί ότι η πρώτη μέθοδος είναι εκείνη βάσει της οποίας συγκροτούνται όλες οι τέχνες. Και ξανά, λίγο παρακάτω, ο Γαληνός επαναλαμβάνει το ίδιο πράγμα, όταν εξηγεί ότι η τρίτη μέθοδος (την οποία ονομάζει οριστική) ωφελεί πάρα πολύ τη σύνοψη, αλλά και την ενίσχυση της μνήμης, ωστόσο, το κύρος της είναι μικρότερο και ως μέθοδος υστερεί σε σχέση με την πρώτη.

Αυτή είναι, λοιπόν, η πρώτη μέθοδος του Γαληνού. Με αυτήν βρίσκει κανείς την ύλη μιας τέχνης και τη συγκροτεί. Αφού πρώτα εξετασθεί και εξηγηθεί ο σκοπός της, τότε τα πράγματα που την αφορούν τοποθετούνται πρώτα, δεύτερα, τρίτα, τέταρτα και στις υπόλοιπες θέσεις, κατ’ αντιστοιχία με τον βαθμό στον οποίο πλησιάζουν περισσότερο ή λιγότερο τον σκοπό της τέχνης. Και είναι αυτή, βέβαια, η μέθοδος που στηρίζεται στην έννοια του σκοπού, την οποία ο Γαληνός εξυμνεί στο έργο του Περί συστάσεως ιατρικής, όχι μόνο θεωρητικά, αλλά εισφέροντας και σχετικό παράδειγμα[17]. Προτείνει πως η ιατρική τέχνη πρέπει να συσταθεί έτσι, ώστε πρώτα να γνωρισθεί ο σκοπός και να περιληφθεί σε ορισμό· έπειτα να διαιρεθούν τα μέρη που είναι πλησιέστερα στον σκοπό, και να οριστούν από τις διαφορές τους· κατόπιν να κατανεμηθούν πάλι τα γένη των μερών, και επίσης να οριστούν με τις διαφορές τους, και όλα τα μέρη να οδηγηθούν κατ’ αυτόν τον τρόπο στα έσχατα συστατικά τους. Καθώς αυτή ήταν η γνώμη του Γαληνού, είναι βέβαιο ότι ο Σιμπλίκιος ακολούθησε ως προς αυτό το σημείο τον Γαληνό, και η ανάλυση και των δύο είναι ταυτόσημη· η σύνθεση του Γαληνού και η γένεση του Σιμπλικίου είναι ένα και το αυτό. Η δε ανάλυση που προχωρά καθοδικά από τον γενικότατο σκοπό, δια των ενδιαμέσων όρων, στα ειδικότερα, ταυτίζεται με την διαίρεση στην οποία αναφέρθηκε πρωτύτερα ο Γαληνός. Από την άλλη πλευρά, η σύνθεση προχωρά ανοδικά από τα ειδικότερα, μέσω των ενδιαμέσων όρων, προς τον πρώτο και γενικότατο σκοπό, και πρόκειται για την ίδια σύνθεση για την οποία έγινε προηγουμένως λόγος. Η τρίτη μέθοδος έχει εξηγηθεί με αρκετή σαφήνεια, και συνίσταται στον ορισμό και την ανάπτυξή του.

Αλλά, για όνομα του αθάνατου Θεού, φιλόσοφοι εσείς, και όλοι οι οπαδοί και μιμητές του Γαληνού που κατακλύζετε την Ακαδημία του Παρισιού και όλες τις επιστήμες των γραμμάτων και των τεχνών, σας σέβομαι και σας τιμώ ολοπρόθυμα και εγκάρδια. Μα σας καλώ να εξετάσετε μαζί μου επιμελώς και προσεκτικά ένα ζήτημα που έχει θιγεί σε άπειρα κείμενα. Ενδεχομένως σε κάποιον από εσάς, κάποιον που θα θεωρούσε θράσος το να μιλήσει κανείς εναντίον του Αριστοτέλη, να θεωρηθεί τρέλα αυτή η ανεξάρτητη διερεύνηση των απόψεων του Γαληνού περί μεθόδου. Άλλωστε, όλα τα έθνη και όλες οι φυλές υψώνουν δικαίως στα ουράνια τον Γαληνό για τις σπουδαίες υπηρεσίες που προσέφερε στο ανθρώπινο γένος. Και εγώ ο ίδιος τον προτάσσω έναντι όλων των φιλοσόφων που έζησαν ύστερα από εκείνη τη χρυσή, αδέσμευτη εποχή της αρχαιότητας. Όμως αυτή η τρέλα δεν είναι άλλη από την τρέλα του Πλάτωνα, την τρέλα του Αριστοτέλη, την τρέλα, τέλος, του ίδιου του Γαληνού. Χάρις σε αυτήν επιδόθηκαν σε ολονυχτίες και κόπους, αφιερούμενοι ανιδιοτελώς στη μελέτη της σοφίας. Και χάρις σε αυτήν δεν χαρίστηκαν σε κανέναν, μα πάσχιζαν με κάθε τρόπο να ερευνήσουν και να συστηματοποιήσουν τις τέχνες που είναι αληθείς και αναγκαίες για την ανθρώπινη ζωή, χωρίς να φοβούνται να αντικρούσουν και να καταδικάσουν εκείνες που είναι άχρηστες και ψευδείς. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Γαληνού έγκειται μεν σε μεγάλο βαθμό στην ανόρθωση των πιο σημαντικών τεχνών, αλλά, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, έγκειται στη διάψευση μάταιων δοξασιών. Για την ακρίβεια, εάν χωρίσεις σε δέκα μέρη όλη τη φιλοσοφία και τη διδασκαλία αυτών των ανδρών, μόλις και μετά βίας θα βρεις ότι το ένα δέκατο αφορούσε την επικύρωση μιας συνεκτικής και χρήσιμης επιστήμης, ενώ θα διαπιστώσεις ότι σε όλο το υπόλοιπο έργο τους κυριαρχεί η διάψευση ψευδών πεποιθήσεων. Επομένως, αν πασχίζω να κάνω αυτό που έκαναν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Γαληνός, κερδίζοντας μέγιστη δόξα, αναρωτιέμαι γιατί πρέπει να δέχομαι τόσο διαφορετικές κρίσεις από τους Πλατωνικούς, τους Αριστοτελικούς και τους Γαληνικούς; Η πρόθεση, η επιθυμία και η αρχή του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και του Γαληνού είναι η πρόθεση, η επιθυμία και η αρχή μου: έδωσαν προτεραιότητα στην εμπειρία, την πρακτικότητα, τη χρησιμότητα και τον σκοπό των πραγμάτων στη μετάδοση των τεχνών, και καμία προτεραιότητα στις πεποιθήσεις των δασκάλων τους και στο οικείο κύρος. Επομένως, θέτοντας στην άκρη την αυθεντία του Γαληνού, ας εξετάσουμε τη μέθοδο του και ας προσδιορίσουμε αν η διάταξη, η μορφή και η συγκρότηση της ύλης που έχει βρεθεί και κριθεί σε μια τέχνη, είναι τριπλή ή μοναδική. Ας εξετάσουμε, δηλαδή, εάν υπάρχουν τρεις τρόποι διάταξης της διδασκαλίας μιας τέχνης, ο αναλυτικός, ο συνθετικός και εκείνος που βασίζεται στον ορισμό, όπως υποθέτω -συμφωνώντας μαζί σου- ότι λέει ο Γαληνός, ή αν υπάρχει μόνον ένας, εκείνος που προχωρά καθοδικά από γενικές πρότερες γνώσεις σε ειδικότερες μέσω των ενδιάμεσων όρων, όπως υποστηρίζω εγώ, μαζί με τον Αριστοτέλη. Ας δούμε, λοιπόν, τι λέει ως προς αυτό ο Γαληνός.

Ο Γαληνός διδάσκει ότι η αναλυτική μέθοδος υπερέχει σε αξία έναντι των άλλων. Εγώ συμφωνώ με αυτό. Διδάσκει ότι η σύσταση όλων των τεχνών βασίζεται σε αυτή τη μέθοδο. Το δέχομαι ως αληθές και αριστοτελικό, αν με τον όρο ‘σύσταση’ εννοεί τη συγκρότηση και τη διάταξη. Διδάσκει ότι, με αυτή τη μέθοδο, αρθρώνεται πρώτα ο σκοπός, και ύστερα, κατά σειρά, όσα έπονται του σκοπού, με το δεύτερο να πηγαίνει στη δεύτερη θέση, το τρίτο στην τρίτη θέση, το τέταρτο στην τέταρτη, και ούτω καθεξής. Αυτό ακριβώς ισχυρίζομαι εγώ πως αποτελεί τη μία και μοναδική μέθοδο, εκείνη που αρθρώνει, δηλαδή, πρώτα το γενικό, ύστερα όσα υπάγονται σε αυτό, και τέλος τα ειδικά. Ωστόσο, ο Γαληνός διδάσκει ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο βρίσκουμε την ύλη των τεχνών. Τούτο εγώ δεν το συμμερίζομαι. Όπως έχω ήδη αναλυτικά εξηγήσει, την τέχνη τη βρίσκει κανείς με επαγωγή από τα καθέκαστα και ειδικά, ακολουθώντας ανοδική πορεία, δια των ενδιάμεσων πραγμάτων, στο γενικότατο. Αυτό είναι που μας δίδαξε ο Πλάτων, και διδάσκει πανέμορφα ο Αριστοτέλης στο δέκατο τέταρτο κεφάλαιο των Αναλυτικών Υστέρων[18]. Πράγματι, όπως ο ίδιος ο Γαληνός εξηγεί συχνά όταν συζητά για την εμπειρική σχολή, βρίσκει και επαληθεύει κανείς αποδεικτικά τις γενικές αρχές των τεχνών μέσω της εμπειρίας, της παρατήρησης και της ιστορίας ατομικών περιπτώσεων.

Ο Γαληνός καυχιέται ότι είναι ο πρώτος που βρήκε και εισηγήθηκε αυτήν την αναλυτική μέθοδο[19]. Ως προς αυτό, δεν αμφισβητώ μόνον τη μετριοφροσύνη του Γαληνού, αλλά και τη μνήμη του, αφού πρωτύτερα ο ίδιος είχε αποκαλέσει τον Πλάτωνα ευρετή και εισηγητή όλης της πορείας, τόσο της ανοδικής όσο και της καθοδικής, αντλώντας πηγές από τον Φαίδρο και τον Φίληβο. Και στο Περί συστάσεως ιατρικής είχε τονίσει ότι αυτή ήταν η διδασκαλία των αρχαίων φιλοσόφων.

Τα ζητήματα που πραγματεύομαι είναι σπουδαία και πολύ σημαντικά, αλλά είναι, ταυτόχρονα, αληθινά και ανοιχτά σε συζήτηση. Και δεν τα πραγματεύομαι απλώς και μόνον για να διορθώσω τα λάθη ενός μεγάλου δασκάλου, αλλά περισσότερο για να απομακρύνω από τον νου των συγχρόνων μας λαθεμένες αντιλήψεις για έναν τόσο σπουδαίο συγγραφέα και για να τους ανακαλέσω στην εξέταση, την απόδειξη και την αλήθεια του ίδιου του ζητήματος.

Σε ό,τι αφορά, λοιπόν, την πρώτη μέθοδο του Γαληνού, πιστεύω ότι αυτή που τώρα αποκαλεί αναλυτική, είναι η ίδια που αποκαλούσε προηγουμένως διαιρετική. Ως δεύτερη μέθοδο προτάσσει τη συνθετική. Πρόκειται, προφανώς, για αυτή για την οποία εξηγούσε πρωτύτερα ότι πορεύεται από τα ειδικότατα, δια των ενδιαμέσων, προς τον πρωταρχικό και γενικότατο σκοπό. Πιστεύει ότι οι τέχνες που βρέθηκαν με την πρώτη μέθοδο, διατάσσονται και συγκροτούνται σύμφωνα με τη δεύτερη. Κάνει όμως λάθος, όπως έχω ήδη εξηγήσει. Καμία τέχνη δεν αφορμάται από εκείνα που είναι λιγότερο γνώριμα ή μεταγενέστερα κατά τη φύση. Εάν συνέβαινε αυτό, θα στερούνταν την αρχή, και θα προέκυπτε ένα εκτρωματικό χάος, παραμορφωμένο, με τα πόδια να βρίσκονται ψηλά και το κεφάλι στραμμένο κάτω. Τουναντίον, κάθε συστηματική διδασκαλία προχωρά από τα γενικά προς τα ειδικά, διότι τα πρώτα είναι γνωριμότερα και αιτιολογικότερα, όπως διδάσκει σωστά ο Αριστοτέλης. Για αυτό, λοιπόν, και δεν υπάρχει συνθετική μέθοδος.

Ποια είναι όμως η οριστική μέθοδος, την οποία ο Γαληνός εκθέτει ως τρίτη μέθοδο και την οποία λέει ότι θα ακολουθήσει για τη συγκρότηση της ιατρικής τέχνης; Ποια μέθοδο προτείνει; Τι κοινό έχει με τη σύγκριση όμοιων, ανόμοιων, ίσων, μεγαλύτερων και μικρότερων πραγμάτων, τη γνώση όσων έπονται ή των αντιφάσεων, καθώς και την εξέταση των ίδιων και των διαφορετικών πραγμάτων; Τι κοινό έχει, αναρωτιέμαι, με αυτά τα επιχειρήματα; Ο ορισμός είναι ένας τόπος από τον οποίο ξεκινά ένα επιχείρημα, είναι ένα υλικό που πρέπει να διαταχθεί και να συγκροτηθεί εύτακτα. Δεν αποτελεί ο ίδιος μπούσουλα για τη διάταξη, την τάξη και τη μέθοδο -κάτι που θα μας υποδείξει ποιο από τα συστατικά και τα μέρη μιας τέχνης πρέπει να τεθεί πρώτο, δεύτερο, τρίτο και ούτω καθεξής. Η ύλη είναι αυτό που πρέπει να συνταχθεί εδώ ιεραρχικά. Εάν ο ορισμός είναι γενικότατος, πρέπει να τοποθετείται πρώτος, εάν είναι ενδιάμεσος, στη μέση, και εάν είναι ειδικότατος, στο τέλος. Ωστόσο, ένας ορισμός από μόνος του δεν μας οδηγεί κατά κανέναν τρόπο στη μεθοδική συγκρότηση, όπως και ένα γένος, από μόνο του, δεν μας δίνει την πληροφορία εάν βρίσκεται στην κορυφή, στη μέση ή στις κατώτατες βαθμίδες.

Τώρα, ας επιστρέψουμε στις αρχές του Γαληνού και στην εμπειρική κατανόηση των τεχνών και των επιστημών, τη μέθοδο και την τάξη των οποίων πραγματευόμαστε. Δεν είναι ανάγκη να παρατείνουμε άσκοπα αυτή τη συζήτηση. Αρκεί μόνον να εξετάσετε αυτές τις αρχές για να συνειδητοποιήσετε πόσο καταστροφική είναι η υπόθεση που αποδεχθήκατε, σύμφωνα με την οποία ο Γαληνός πρόταξε διάφορες μεθόδους και μορφές των τεχνών. Θα κατανοήσεις ότι δεν υπάρχουν τρεις μέθοδοι, τρεις τάξεις διδασκαλίας, αλλά μία και μοναδική, την οποία υπερασπίζομαι τόσο ένθερμα και την οποία ο Γαληνός ονομάζει αναλυτική στο τελευταίο χωρίο. Επομένως, ακολουθήστε την τάξη της φύσης, την τάξη του Ιπποκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, ακόμα και του Γαληνού, ο οποίος την ονομάζει τελικά αναλυτική.

Σε όλες τις τέχνες που έχουν βρεθεί και των οποίων η ύλη είναι συγκεχυμένη, να τοποθετείς πάντοτε το γενικότατο στην αρχή, τα ενδιάμεσα στη μέση και τα ειδικότερα στο τέλος. Όχι σε μία τέχνη, αλλά πάντοτε και σε όλες: στη γραμματική, τη ρητορική, τη λογική, την αριθμητική, τη γεωμετρία, τη μουσική, την αστρονομία, τη φυσική, την ηθική και κάθε άλλη επιστήμη. Θα το μάθεις εύκολα και θα το εφαρμόσεις εύκολα -τούτος είναι άλλωστε όλος ο σκοπός των καταγεγραμμένων τεχνών. Όλες αυτές οι τέχνες (παρόλο που τούτο ενδεχομένως να μην ισχύει απολύτως σε κάθε τους μέρος), σε μια συνολική θεώρηση πάντως, φαίνεται να έχουν συγκροτηθεί και διαταχθεί από τους εισηγητές τους σύμφωνα με αυτήν τη μέθοδο. Αυτό ισχύει για τη γραμματική, τη ρητορική, τη λογική, την αριθμητική, τη γεωμετρία και όλες τις άλλες επιστήμες. Ο θεμελιωτής κάθε επιστήμης θεώρησε ότι πρέπει να τεθεί στην αρχή αυτό που είναι πιο γενικό, δηλαδή το γνωριμότερο και πρότερο κατά τη φύση, το οποίο μπορεί να διδαχθεί και να τεθεί δίχως να γίνει λόγος για όσα έπονται αυτού, παρόλο που χωρίς αυτό είναι αδύνατον να διδαχθούν όσα έπονται. Κάποιοι την αποκαλούν ‘αιτία’, άλλοι ‘στοιχείο’, άλλοι ‘αρχή’, άλλοι ‘πηγή’, άλλοι ‘υπεραπλό’. ο ίδιος ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί αυτούς τους όρους όταν εξηγεί ότι τα γενικά είναι αιτιολογικότερα, απλούστερα και εγγύτερα στην αρχή από τα ειδικά[20]. Και ο τρόπος που τα κατανοεί είναι ενιαίος. Στη γραμματική, θα ξεκινούσε κανείς από το γράμμα, από όπου προκύπτουν οι λέξεις και οι προτάσεις. Στην αριθμητική, θα ξεκινούσε από τη μονάδα, από την οποία προκύπτουν οι αριθμοί. Στη γεωμετρία, θα ξεκινούσε κανείς από το σημείο, από το οποίο ορίζεται η γραμμή και, στη συνέχεια, η επιφάνεια και το σώμα[21].

Αλλά ας μην μας καταλαμβάνει εμμονή με τους όρους, και ας επικεντρωθούμε, όπως ορθά μας συμβουλεύει ο Πλάτων και μας υπενθυμίζει συχνά ο Γαληνός, στο ίδιο το πράγμα. Ισχυρίζομαι ότι όλοι όσοι ασχολούνται συστηματικά με τις τέχνες, θα προσυπέγραφαν την αριστοτελική μέθοδο. Επιβεβαιώνω δε, ότι, αυτό που τοποθετούν πρώτο στις τέχνες είναι αυτό που θεωρούν πιο γενικό, επειδή η διδασκαλία τους μπορεί εύκολα να γίνει αποδεκτή χωρίς να τεθούν όσα έπονται, ενώ τα τελευταία δεν μπορούν να προσληφθούν χωρίς να έχει διδαχθεί το πρώτο. Δεν ισχυρίζομαι, φυσικά, ότι όλοι οι επαγγελματίες των τεχνών μπορούν να το επιτύχουν αυτό απολύτως, ούτε ότι δεν σφάλλουν ενίοτε, αλλά ότι επιθυμούν να βαδίσουν σε αυτό το μοναδικό μονοπάτι, και πως, εκείνο το μέρος της τέχνης που θέτουν πρώτο έναντι άλλων, είναι αυτό που τους φαίνεται ότι είναι γενικότατο, γνωριμότερο και πρότερο κατά τη φύση. Αυτό που τοποθετούν στη μέση, είναι αυτό που θεωρούν ενδιάμεσο, και αυτό που τοποθετούν στο τέλος, είναι αυτό που θεωρούν απολύτως ειδικό. Επαναλαμβάνω: κάνε αυτήν τη δοκιμή σε όλες τις τέχνες και θα δεις ότι πρόκειται για τη μοναδική μέθοδο που εφαρμόζεται. Πρόκειται για αυτή που άρχεται από τα ευλογότερα και γνωριμότερα, είτε αυτά αφορούν τον νου, είτε αφορούν τις αισθήσεις, όπως υποστήριζε ο Ιπποκράτης[22]. Για αυτή που προχωρά καθοδικά, όπως δείχνει ο Σωκράτης στον Φίληβο[23], από την ενότητα, μέσω του ενδιάμεσου αριθμού, στο άπειρο. Ή για αυτή που ξεκινά από πρότερες γνώσεις που είναι πρωτογενείς και άμεσες και προχωρά, δια των ενδιάμεσων, στις ειδικότατες, όπως έκρινε ο Αριστοτέλης. Αυτή η μέθοδος, όπως δίδαξε ο Γαληνός, ξεκινά με την έννοια του σκοπού, συγκεντρώνοντας και επιμερίζοντας όσα είναι εγγύτερα, ταξινομώντας τα δεύτερα πράγματα στη δεύτερη θέση, τα τρίτα πράγματα στην τρίτη θέση, τα τέταρτα πράγματα στην τέταρτη θέση, τα πέμπτα πράγματα στην πέμπτη θέση και ούτω καθεξής, μέχρι να φτάσει στα έσχατα συστατικά, όπως εισηγήθηκε ο Γαληνός. Γιατί τα πράγματα που είναι διατεταγμένα κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα είναι προγενέστερα όσων έπονται από την άποψη της τάξης, απολύτως και κατά τη φύση. Θα είναι αιτιολογικότερα, απλούστερα, εγγύτερα από την άποψη της γνώσης και εγγύτερα στην αρχή, όπως λέει ο Αριστοτέλης[24].

Εάν το επιθυμείτε, κάντε τη δοκιμή για να επιβεβαιώσετε περαιτέρω αυτό που ισχυρίζομαι, και εξετάστε τις δύο υπόλοιπες γαληνικές μεθόδους στις ίδιες τέχνες. Θέστε το ζήτημα στην κρίση των ίδιων σας των ματιών και με βάση την εμπειρία σας. Αν κάποιος αρνείται τον ισχυρισμό σας ότι το κερί μπορεί να πλασθεί σε διαφορετικές μορφές, μπορείτε να τον πείσετε αξιοποιώντας ως παράδειγμα την παρακάτω ενέργεια. Μπορείτε να πλάσετε τον Αχιλλέα, ένα λιοντάρι ή τον Καίσαρα από κερί που έχει θερμανθεί και μαλακώσει. Η δική μας αντιπαράθεση έχει μεγάλη ομοιότητα. Ο Γαληνός διδάσκει σωστά (όπως επιβεβαιώνετε και εσείς) ότι η ύλη μιας τέχνης μπορεί να οργανωθεί με πολλές διαφορετικές μεθόδους και διάταξη, αλλά εγώ με αυτό διαφωνώ καθώς το θεωρώ ψευδές. Η μέθοδος είναι μία και προχωρά από γενικές πρότερες γνώσεις. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε μπροστά μας τη συνολική ύλη μιας τέχνης· ακατέργαστη και δυσνόητη, άμορφη και εντελώς συγκεχυμένη· οι ορισμοί και οι διαιρέσεις είναι ανακατεμένες, οι δε κανόνες και οι οδηγίες είναι ατάκτως ερριμμένες. Και ας δοκιμάσουμε τώρα τις δύο υπολειπόμενες μεθόδους του Γαληνού: τη συνθετική και την οριστική.

Ας εφαρμόσουμε πρώτα τη συνθετική μέθοδο. Έστω ότι η ύλη που έχουμε μπροστά μας είναι η ύλη της γραμματικής. Τι πρέπει να κάνετε σύμφωνα με αυτήν τη μέθοδο του Γαληνού; Αν ξεκινήσετε από το ειδικότατο, στη συνέχεια τα ενδιάμεσα και στο τέλος το γενικότατο, όπως απαιτείται από τον ορισμό του Γαληνού, τι θα επιτύχετε; Αν ένα αγόρι διδάσκεται γραμματική για τρία χρόνια και εσείς είστε ο δάσκαλός του, τότε, σύμφωνα με τη δική σας ερμηνεία του γαληνικής μεθόδου, θα περάσετε το πρώτο έτος με τους κανόνες της σύνταξης, ξεκινώντας από τους πιο προχωρημένους και προχωρώντας στους ενδιάμεσους και, τέλος, στους βασικούς κανόνες. Θα εφαρμόσετε μια ανήκουστη μέθοδο, κατά την οποία θα διδάξετε τη δομή μερών του λόγου που ο μαθητής αγνοεί. Κατά το δεύτερο έτος, όταν θα έχετε διδάξει τη σύνταξη, θα στραφείτε στην ετυμολογία και θα εξηγήσετε τα μέρη του λόγου: επιφωνήματα, προθέσεις, συνδέσμους, επιρρήματα, μετοχές, ρήματα, αντωνυμίες και ουσιαστικά, καθώς και τις συλλαβές και τα γράμματα. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, θα προχωρήσετε αντίστροφα, από εκείνα που είναι μεταγενέστερα κατά τη φύση, προς εκείνα που είναι κατά τη φύση πρότερα. Μες στο σκοτάδι, θα προσφέρετε φως στον περιπλανώμενο, προκειμένου να του υποδείξετε το πιο ασφαλές μονοπάτι. Αλλά εσείς δεν κάνετε τίποτε άλλο από το να τον περιορίζετε στη σκιά του σώματός σας, καθώς τούτος θα περιφέρεται και περιπλανάται. Σε ένα παρόμοιο σκοτάδι, αναρωτιέμαι, είναι δυνατόν να μάθετε σε κάποιον τους κανόνες της σύνταξης, προτού καν του εξηγήσετε ποια μέρη του λόγου υπάρχουν; Και όμως, είναι αυτός ακριβώς ο παραλογισμός που εσείς με τη μέθοδό σας προωθείτε, μεγαλύτερο του οποίου δεν μπορεί να φανταστεί ή να σκεφτεί κανείς κατά τη διδασκαλία μιας τέχνης.

Τι θα κάνετε στη γεωμετρία; Πόση σύγχυση πρόκειται να προκαλέσουν εκείνες οι γραμμικές αποδείξεις;[25] Τα βιβλία του Ευκλείδη είναι δεκαπέντε, το δέκατο πέμπτο θα είναι για σας το πρώτο, το δέκατο τέταρτο θα είναι το δεύτερο, και τα υπόλοιπα θα ταξινομηθούν σε αντίστροφη σειρά: την πρώτη θέση θα καταλάβουν τα στερεά, τη δεύτερη οι επιφάνειες, και την τρίτη οι γραμμές. Αλλά τι αποδείξεις θα περιλαμβάνει αυτή η συνθετική τάξη; Από τα πρότερα θεωρήματα και προβλήματα, όσα έπονται αποδεικνύονται αναλυτικά. Μπορούν άραγε, ενάντια σε αυτήν τη σειρά, να αποδειχθούν έτσι οι πρότερες προτάσεις του Ευκλείδη; Θα δέχονταν οι γεωμέτρες αυτήν τη μέθοδο, ή θα τη χλεύαζαν; Δεν θα τη θεωρούσαν απολύτως ανεφάρμοστη και παράλογη διαστρέβλωση της μεθόδου; Επομένως, η δεύτερη μέθοδος του Γαληνού, η δεύτερη τάξη διδασκαλίας, δεν έχει την παραμικρή αξία.

Προχωρήστε τώρα στην οριστική μέθοδο και βάλτε τη σφραγίδα της στην ακατέργαστη ύλη οποιασδήποτε τέχνης επιθυμείτε, ώστε να διαπιστώσετε ποια μορφή θα είναι η πρώτη, ποια ή δεύτερη, ποια τρίτη, και, τέλος, ποια ένδειξη ή ίχνος τάξης βλέπετε σε αυτήν. Στα βιβλία του Βάρρωνα, του Δονάτου, του Διομήδη, του Πρισκιανού και των άλλων αρχαίων γραμματικών, οι κανόνες της γραμματικής ήταν κάποτε διάσπαρτοι, ενώ τώρα είναι εύκολα και συνοπτικά κατανοητοί σύμφωνα με μια λογική μέθοδο. Τι θα κάνατε αν, προτού οργανωθεί η γραμματική κατ’ αυτόν τον τρόπο, είχατε συμβουλευτεί τον Γαληνό για το πώς να συστηματοποιήσετε την τέχνη και σας είχε πει ότι πρέπει να ακολουθήσετε την οριστική μέθοδο, να ορίσετε, δηλαδή, το πράγματα και να εξηγήσετε τα μέρη του ορισμού; Εάν είχατε λάβει αυτήν την απάντηση, δεν θα ξέρατε τι πρέπει να τοποθετήσετε πρώτο, τι δεύτερο και τι τρίτο. Εφαρμόστε το ίδιο στις άλλες τέχνες και θα βγάλετε το ίδιο συμπέρασμα. Επομένως, αυτή η τρίτη μέθοδος δεν συνιστά σε καμία περίπτωση μέθοδο.

Ο Γαληνός, λοιπόν, δημιουργεί τρεις μεθόδους, τη στιγμή που ο Αριστοτέλης διδάσκει ότι υφίστανται τρεις απλές κινήσεις: μία από κάτω προς τα πάνω, μία από πάνω προς τα κάτω και μία που πορεύεται κυκλικά γύρω από ένα ενδότερο σημείο[26]. Η πρώτη μέθοδος του Γαληνού ονομάζεται αναλυτική και έχει κίνηση καθοδική, η δεύτερη ονομάζεται συνθετική και έχει κίνηση ανοδική, η δε τρίτη, αυτή που ονομάζεται οριστική –τι είδους μέθοδος είναι αλήθεια; Περιφέρεται μήπως κυκλικά γύρω από ένα ενδότατο σημείο; Εάν ο Γαληνός είχε προτείνει μόνο τις δύο πρώτες μεθόδους, και δεν είχε ορίσει την άνοδο και την κάθοδο με τόσα λόγια και σε τόσα κείμενα, θα ήμουν συγκαταβατικός, για χάρη του, και θα έλεγα ότι η τρίτη μέθοδος, η οριστική, ανήκει στην αληθινή μέθοδο, ως μέρος της ύλης μιας τέχνης. Την πρώτη μέθοδο την ορίζει ως εκείνη που ξεκινά από το πρωταρχικό και γενικότατο, και πορεύεται δια των ενδιάμεσων, στο κατώτατο. Τη δεύτερη μέθοδο την ορίζει ως εκείνη που ξεκινά από το κατώτατο, και πορεύεται, δια των ενδιάμεσων, στο γενικότατο. Σε αυτές τις δύο μεθόδους, ακολουθεί την ίδια προσέγγιση με τους αριστοτελικούς ερμηνευτές, αλλά αντιστρέφει τη φορά. Την οριστική, όμως, τη διακρίνει σαφώς από τις δύο πρώτες, και δηλώνει ότι θα χρησιμοποιήσει αυτή σε αυτό το έργο, επειδή είναι πιο συνοπτική και πιο πρόσφορη για τη μνήμη από την πρώτη μέθοδο. Ωστόσο, φαίνεται να μένει στα λόγια, και δεν σταθμίζει, ούτε αναλύει σοβαρά αυτήν τη διαπίστωση. Ο ορισμός δεν είναι μέσο σύνοψης, αλλά συγκρότησης αναλυτικής και διαιρετικής, η οποία, συγκροτώντας την τάξη των πραγμάτων, συγκροτεί κάθε πράγμα σε μία και μόνο θέση. Επίσης, ο ορισμός δεν αποτελεί βοήθημα για τη μνήμη, αλλά για την τάξη της συγκρότησης.

Στον Γαληνό, η Λογική δεν είναι μια τέχνη οριστικοποιημένη. Δεν ήταν διαιρεμένη σε εύρεση και διάταξη, όπως έχω ήδη αναφέρει. Στον Γαληνό, η μέθοδος αποτελεί ασαφές μέρος της Λογικής, για αυτό και προκύπτουν τόσα λάθη. Κάποιες φορές φαίνεται να συγχέει τη μέθοδο με την εύρεση, ιδίως όταν εκλαμβάνει κάθε επιχειρηματολογικό τόπο ως μέθοδο, συζητώντας, για παράδειγμα, τόπους όπως η συμφωνία ή η διαφωνία, η τη σύγκριση ίσων, μεγαλύτερων και μικρότερων πραγμάτων, ή το όμοιο και το ανόμοιο. Το ίδιο κάνει όταν συζητά το ίδιο και το διαφορετικό, καθώς επίσης και τον ορισμό. Άλλες φορές φαίνεται να έχει κατά νου τη διάταξη, ιδίως όταν ανάγει σε μεθόδους τη διαιρετική και αναλυτική κάθοδο και τη συνθετική άνοδο. Και κάνοντας χρήση του όρου κατεύθυνση[27] περιορίζει όλη τη Λογική σε μια στρεβλή έννοια, υποστηρίζοντας ότι είναι διαφορετικός ο δρόμος της εύρεσης από τον δρόμο της διάταξης, αφού όλη η Λογική συνοψίζεται σε αυτά τα δύο μέρη. Έχουμε μήπως άδικο να πιστεύουμε ότι, ο συνηθισμένος και ανεξοικείωτος αναγνώστης (που δεν έχει στη διάθεσή του κανέναν ορισμό ή διαίρεση της Λογικής και πιστεύει ότι όλα όσα έγραψε ο Γαληνός για το ζήτημα αυτό -και μας αντιπροτάσσονται- αφορούν καθολικές αρχές) θα βρεθεί στο σκοτάδι;

Στο Περί των Ιπποκράτους και Πλάτωνος δογμάτων, ο Γαληνός γράφει χαρακτηριστικά ότι, όσα ισχυρίζεται ο Χρύσιππος πρέπει να διαβάζονται και δυο, και τρεις, και τέσσερις φορές, και να μελετώνται προσεκτικά και με επιμέλεια. Διότι μόνον τότε καθίσταται σαφές ότι αληθεύει το ρητό εκείνο που λέει: μην πάρεις τίποτε και βάστα το γερά[28]. Εσύ που επικαλείσαι το όνομα του Γαληνού εναντίον μας, διάβασε όλες τις μεθόδους του Γαληνού -δύο, τρεις, και τέσσερις φορές- και ύστερα ξαναδιάβασέ τις προσεκτικά και με επιμέλεια, δίνοντας βάση στα πράγματα και εφαρμόζοντάς τα σε παραδείγματα. Όταν στα βιβλία έρχεσαι αντιμέτωπος με λοξοδρομίες και περιστροφές, τότε πρέπει να βαδίσεις στο μονοπάτι της εμπειρίας. Και όταν σε όλη την επικράτεια των τεχνών διαπιστώσεις ότι υπάρχει ένα και μοναδικό μονοπάτι, εκείνο από το γενικό στο ειδικό, και όμως εσύ αναζητάς και άλλα, τότε θυμήσου το ρητό: μην πάρεις τίποτε και βάστα το γερά.

Αν ο Γαληνός είχε καταρτίσει μια σαφώς καθορισμένη Λογική, με διακριτά τα μέρη της εύρεσης και της διάταξης· αν ενέτασσε στο έργο της ευρέσεως τη διδασκαλία των αιτίων, των αποτελεσμάτων, των αντιθέτων, των συγκρίσεων, των διαιρέσεων, των ορισμών και άλλων επιχειρηματολογικών τόπων της εύρεσης· και αν, δίνοντας βάση σε όσα είχε διδαχθεί από δασκάλους και ειδικούς, ενέτασσε στο έργο της διάταξης την πρόταση, τον συλλογισμό και τη μέθοδο· τότε θα μας είχε παραδώσει μόνον μία μέθοδο, μόνον έναν τρόπο έντεχνης διάταξης. Σε νεαρή ηλικία, είχε έλθει σε επαφή με τέτοιες ερμηνείες περί πολλαπλών μεθόδων, και ύστερα επιδόθηκε στην εφαρμογή τους με μεγάλη και ασίγαστη σπουδή στις υψηλότερες τέχνες, στις οποίες και διέπρεψε. Σε ό,τι αφορά τη Λογική, πολλά από όσα έγραψε τα άκουσε από δασκάλους τα αντέγραψε από εγχειρίδια, και τα επαναλάμβανε προκειμένου να εξασκήσει το πνεύμα του. Δεν εξέτασε εμπειρικά και σε πραγματικά παραδείγματα, εάν αληθεύουν. Και παρόλο που λέει ότι εργάστηκε επιμελώς [ως προς αυτό] στο έργο του Περί των Ιπποκράτους και Πλάτωνος δογμάτων, στην πραγματικότητα δεν παρέσχε επιχειρήματα, όπως υποστήριξα. Το ίδιο το έργο αποτελεί σαφή και ανοιχτή απόδειξη περί αυτού.

Σε κάθε περίπτωση, ας ολοκληρώσουμε πια την εξέταση αυτού του πρώτου ζητήματος, για το καλό της Φιλοσοφίας, και στη συνέχεια, στο μέτρο του δυνατού, ας καταλήξουμε με έναν έπαινο του Γαληνού. Έτσι, άλλωστε, ολοκληρώσαμε προηγουμένως την εξέταση των απόψεων του Αριστοτέλη, δίνοντας βάση σε ορισμένα αμφισβητήσιμα χωρία. Ο Γαληνός μας δίδαξε πολλά για τη σύσταση και τη σύνθεση των τεχνών. Οι διδαχές όμως αυτές, μας παρουσιάζονται ως αντίθετες με όσα ισχυριζόμαστε, αντίθετες, δηλαδή, προς την αληθινή μέθοδο του Αριστοτέλη. Ο Γαληνός δίδαξε ότι η εμπειρία, η πρακτικότητα και η χρησιμότητα είναι οι μόνες αληθινές δασκάλες όλων των κανόνων και κάθε συστηματοποιημένης διδασκαλίας: η εμπειρία, η πρακτικότητα και η χρησιμότητα της Γραμματικής, της Ρητορικής, της Λογικής, των Μαθηματικών, και κάθε άλλου κλάδου της Φιλοσοφίας, απαιτούν την αληθινή μέθοδο της μετάβασης από τα γενικά στα ειδικά, από τα καθολικά στα καθέκαστα, ώστε να διευκολυνθεί η μάθηση και η εξάσκηση. Αυτά επαρκούν και με το παραπάνω για να συμπεράνουμε, λοιπόν, ότι αυτή είναι η μόνη μέθοδος, εκείνη δηλαδή που ξεκινά από τα γενικά και τα καθολικά.

Ωστόσο, τόση εκτίμηση έχω στον Γαληνό, που εάν η πρακτικότητα, η χρησιμότητα ή η εμπειρία μου ως αναγνώστης (και ο Γαληνός έχει συγγράψει τόσα βιβλία), υπαγόρευαν μια μέθοδο διαφορετική, μια διάταξη διαφορετική από εκείνη που προκρίνει ο Αριστοτέλης -εκείνη που προχωρεί από το γενικό στο ειδικό-· εάν κάποιο από τα βιβλία του, απ’ την αρχή έως το τέλος, συστηματοποιούσε ολοκληρωτικά μια τέχνη κάνοντας αποκλειστικά χρήση της πρώτης μεθόδου του -εκείνης που σταθμίζει την ομοιότητα και την ανομοιότητα-, ή θεμελίωνε μια τέχνη βασιζόμενο στην πορεία από το ειδικότατο, δια των ενδιάμεσων, στο γενικότατο -όπως ορίζει η μέθοδος της σύνθεσης-, ή οργάνωνε μια τέχνη αποκλειστικά μέσω της γνώσης όσων έπονται ή της κατανόησης των αντιφάσεων -η οποία προβάλλεται ως δεύτερη μεταξύ τριών μεθόδων σε ορισμένα έργα του-, ή συγκροτούσε μια τέχνη στη βάση και μόνον συγκρίσεων μεταξύ μεγαλύτερων, μικρότερων, ίσων, όμοιων πραγμάτων, ή με την κατανόηση της ταυτότητας και της διαφοράς -όπως ορίζει η τρίτη του μέθοδος-, ή οδηγούσε στη συγκρότηση και την τάξη της τέχνης κάνοντας χρήση και μόνον ορισμών -όπως αξιώνει η ύστατη μέθοδός του: τότε, ναι, θα προσδενόμουν στη γνώμη και την αυθεντία του. Αφού θα το είχε πει ο Γαληνός, εγώ θα έλεγα ότι είδα αυτό που δεν είδα, και αυτό που δεν είχα κατανοήσει, αφού θα το είχε πει ο Γαληνός, θα πρέσβευα ότι το είχα κατανοήσει: και χωρίς να πάρω τίποτα, θα το βαστούσα γερά.

Ωστόσο, ο Γαληνός, παρά το γεγονός ότι από όλους τους φιλοσόφους υπήρξε ο πολυγραφότερος, συγγράφοντας, μάλιστα, έναν απίστευτο αριθμό βιβλίων, τα οποία συνέθεσε σε διαφορετικούς τόπους, σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του, και σε διαφορετικές συγκυρίες (άλλοτε κατόπιν αιτήματος των μαθητών και των φίλων του, άλλοτε υπό την πίεση των επικριτών του), εντούτοις ο ίδιος ακολούθησε με πάθος μια και μοναδική μέθοδο, εκείνη που αποκάλεσε αρχικά διαιρετική, και στη συνέχεια αναλυτική, εκείνη δηλαδή που προχωρά από τα πρότερα και γνωριμότερα κατά τη φύση. Σε όλες του τις μελέτες, θέτει αρχικά το κυριότερο ζήτημα, και ύστερα το επεξεργάζεται σε ολόκληρο το έργο διαιρώντας το στα επιμέρους. Και αυτή η πορεία είναι εκείνη που ξεκινά από τα καθολικά και τα γενικά. Ουδέποτε συστηματοποιεί έστω και μία τέχνη εξ ολοκλήρου, ξεκινώντας από τα ειδικότατα, και καταλήγοντας, δια των ενδιαμέσων, στα γενικότατα -κάτι που θα αποτελούσε παράδειγμα συνθετικής ανόδου. Και πουθενά δεν παραδίδει μια τέχνη κάνοντας χρήση μίας και μόνον από τις υπόλοιπες μεθόδους. Για αυτόν τον λόγο, η εμπειρία και η πρακτική του Γαληνού επιβεβαιώνουν ότι η αριστοτελική μέθοδος είναι η μοναδική.

Ας προσθέσω και κάτι τελευταίο, προτού παραθέσω τον επίλογό μου. Ανέπτυξα πολλές ενστάσεις εναντίον των μεθόδων του Γαληνού, ή, πιο σωστά, εναντίον ορισμένων αφελών, όποιοι και αν είναι αυτοί, οι οποίοι καταχρώνται τη διδασκαλία του Γαληνού. Εξήγησα για ποιον λόγο από αυτές μόνον μία συνιστά στην πραγματικότητα και πως οι υπόλοιπες δεν αποτελούν μεθόδους, δεν είναι, δηλαδή, τρόποι οργάνωσης των τεχνών. Ο Γαληνός στο έργο του Περί της ιατρικής τέχνης αναφέρει ότι θα ακολουθήσει την οριστική μέθοδο[29], ωσάν να αποτελεί μέθοδο διαφορετική από εκείνη του Αριστοτέλη, τη μία και μοναδική, που προχωρά από τα γενικότατα, δια των ενδιαμέσων, προς τα ειδικότατα. Τι λοιπόν, και αν ο Γαληνός ακολουθεί αυτή τη δική μας διαιρετική και αναλυτική μέθοδο, όπως την αποκαλεί, ακόμη και σε αυτό το βιβλίο, και προχωρά από το γενικότατο, δια των ενδιαμέσων, προς τα ειδικότατα; Τι και αν επίσης, σε άλλο σημείο, αναφέρει ότι προχωρά, στην περίπτωση που αναλύει σε αυτό το έργο, σε συμφωνία με τη διαιρετική μέθοδο; Ποιο λόγο έχουμε να ψάξουμε πληθώρα επιχειρημάτων για να διαψεύσουμε την οδηγία του Γαληνού, όταν ο ίδιος στην πράξη, με το παράδειγμά του, με την ίδια του τη μαρτυρία, τη μαρτυρία του και την οδηγία που τελικά ακολουθεί, διαψεύδει ο ίδιος τον εαυτό του; Ο ίδιος, στην αρχή του έργου, ορίζει την ιατρική τέχνη ως τη γνώση των πραγμάτων που είναι υγιεινά, νοσογόνα ή ουδέτερα[30] -τούτο αποτελεί ορισμό απολύτως γενικό. Στη συνέχεια παρουσιάζει μια τριπλή διαίρεση των αρχικών εννοιών, εξηγώντας ότι αφορούν είτε τα σώματα, είτε τις αιτίες, είτε τα συμπτώματα[31]. Και από αυτούς τους ενδιάμεσους όρους, προχωρά σταδιακά προς τα ειδικότερα. Στη δε Εμπειρική υποτύπωση, ενώ αναφέρει τον Ηρόφιλο ως τον εισηγητή αυτού του ορισμού της ιατρικής τέχνης και της τριπλής διαίρεσης, αναφέρει ότι αυτό αποτελεί παράδειγμα της διαιρετικής μεθόδου[32].

Ας επαινέσουμε, λοιπόν, την ελευθερία του Γαληνού, τη φιλοσοφική και ειλικρινή σπουδή του για την αλήθεια, αλλά, κυρίως, την πρακτική του Γαληνού, η οποία στηρίζεται σε αυτά τα θεμέλια. Μάλιστα, ας ευχαριστήσουμε τον Γαληνό, ο οποίος μας ώθησε με το παράδειγμα της αρετής και ελευθερίας του, να αναζητάμε τα καλύτερα και πιο ωφέλιμα πράγματα. Ο Γαληνός μας παρέσχε κανόνες για να κρίνουμε τα γραπτά του· δεν μας παρότρυνε να διατηρούμε μια αφελή ευλάβεια για τον ίδιο, αλλά να στρεφόμαστε στη βεβαιότητα της εμπειρίας των ίδιων των πραγμάτων. Ας απαλλαγούμε, λοιπόν, από όλες τις για άχρηστες και αστήρικτες ερμηνείες περί μεθόδου που πηγάζουν από τις ονειροφαντασίες δασκάλων. Από δασκάλους τις έμαθε ο Γαληνός, από τα εγχειρίδιά τους τις αναπαράγει, αν και δεν τις είχε διασταυρώσει μέσα από αληθινά και περίοπτα παραδείγματα.

Τέλος, ας συγκρίνουμε το γραπτό του Γαληνού, του σχολιαστή, με το γραπτό του δασκάλου, του Αριστοτέλη, τον οποίο ερμηνεύει. Ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για μία μέθοδο, και μόνον αυτή θεωρεί αληθινή. Οι σχολιαστές του Αριστοτέλη (τους οποίους ακολούθησε ο Γαληνός) έπλασαν ποικίλες και διαφορετικές μεθόδους, μετερχόμενοι ανωφελή ορολογία. Ας υπερασπιστούμε λοιπόν την αληθή διδασκαλία του Αριστοτέλη από στείρους δασκάλους, καθώς και από απατηλούς και παραπειστικούς σχολιαστές. Και ας κρατήσουμε ως μία και μοναδική μέθοδο εκείνη που προχωρεί από τα καθολικά και τα γενικά προς τα καθέκαστα και ειδικά· τη μέθοδο του Ιπποκράτη, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, ακόμη και του Γαληνού.

///