Τὸ πέλαγος τοῦ βίου

H επιτύμβια επιγραφή του μητροπολίτη Ηρακλείας Ιγνατίου, όπως τη φωτογράφησε o βυζαντινολόγος Ihor Ševčenko· είναι άγνωστο πού βρίσκεται σήμερα.

~.~

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #10
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Τὸ πέλαγος τοῦδε τοῦ βίου καλῶς διαπλεύσας

Η παρομοίωση του ανθρώπινου βίου με το θαλασσινό ταξίδι, αποτελεί παλαιότατο τόπο της λογοτεχνίας. Η ζωή μοιάζει με έναν πλου στο πέλαγος, που άλλοτε είναι γαλήνιος και ασφαλής, και άλλοτε ταραχώδης και θανατηφόρος· ο καιρός μπορεί ανά πάσα στιγμή να αλλάξει και να ανατρέψει τα πάντα, με τον ίδιο τρόπο που μεταβάλλεται απρόσμενα το πεπρωμένο κάθε ανθρώπου. Το μοτίβο αυτό χρησιμοποιήθηκε επανειλημμένως κατά τους βυζαντινούς χρόνους, τόσο από επώνυμους ποιητές όσο και από ανώνυμους συντάκτες επιγραφών. Τη δεύτερη περίπτωση αντιπροσωπεύει το λιτό και περιεκτικό κείμενο που χαράχτηκε το έτος 854 για να τοποθετηθεί στο μνήμα του μητροπολίτη μιας σημαντικής πόλης της ανατολικής Θράκης, της Ηρακλείας, κτισμένης στις ακτές της Προποντίδας και γνωστής σήμερα ως Marmara Εreğlisi (σε αντιδιαστολή με την Karadeniz Εreğlisi, την Ηράκλεια της Μαύρης Θάλασσας).

Η Ηράκλεια της Προποντίδας υπήρξε ακμαίο λιμάνι ήδη από την αρχαιότητα, όταν ονομαζόταν Πέρινθος. Στο χρόνια του Βυζαντίου αποτελούσε την τελευταία μεγάλη πόλη της ανατολικής Θράκης που συναντούσε κανείς πριν φτάσει στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στη διασταύρωση της Εγνατίας με τη Στρατιωτική ή Βασιλική Οδό. Ενδεικτικό της σημασίας της είναι το ότι η ίδια η Κωνσταντινούπολη υπαγόταν αρχικά ως επισκοπή στην εκκλησία της Ηρακλείας· παλαιό έθος που τηρείται μέχρι σήμερα στο Φανάρι, θέλει τον εκάστοτε μητροπολίτη Ηρακλείας —εφόσον υπάρχει τέτοιος— να εγχειρίζει τιμητικά την ποιμαντορική ράβδο στον νέο πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, κατά την τελετή της ενθρόνισής του.

Άποψη της τοποθεσίας της αρχαίας Περίνθου και της βυζαντινής Ηρακλείας, με τη σύγχρονη πόλη Marmara Εreğlisi να καλύπτει μέρος της.

Από τη βυζαντινή Ηράκλεια απομένουν λίγα πράγματα: φτωχικά κατάλοιπα από οχυρώσεις, τα ερείπια μιας μεγάλης εκκλησίας, η μαρμάρινη στήλη-λειψανοθήκη της τοπικής αγίας Γλυκερίας, σκόρπια αρχιτεκτονικά μέλη και μερικές επιγραφές. Στις τελευταίες συγκαταλέγεται η επιτύμβια επιγραφή του μητροπολίτη της πόλης Ιγνατίου, η οποία βρέθηκε τυχαία το 1965 στην τοποθεσία Kamara Dere, και είναι σήμερα γνωστή μόνο από φωτογραφία που φυλάσσεται στο αρχείο του βυζαντινολογικού κέντρου του Dumbarton Oaks στην Ουάσινγκτον:

Τὸ πέλαγος τοῦδε τοῦ βίου καλῶς
διαπλεύσας ὁ ἐν μακαρίᾳ τῇ μνή-
μῃ Ἰγνάτιος μητροπολίτης Ἡρακλ-
είας καὶ ἡγούμενος τῆς ἐνταῦθα
γεγονὸς ἁγιοτάτης μονῆς ὁ ἐνθά-
δε κατακείμενος, ἐκυμήθη κατ-
αντήσας εἰς τὸν ἀκύμαντον λη-
μένα ἐλέῳ Θεοῦ τῇ ιγ΄ τοῦ Ἰουνίου
μηνὸς ἰνδικτιῶνος β΄ τοῦ κόσμου δὲ ͵ςτξβ΄ ἄγο-
ντος ἔτος.

Το κείμενο περιλαμβάνει τις τυπικές για έναν νεκρό ιεράρχη εκφράσεις – ὁ ἐν μακαρίᾳ τῇ μνήμῃ –και μας πληροφορεί ότι ο ίδιος ήταν ο ιδρυτής μίας μονής στην οποία και ενταφιάστηκε. Η θέση και η ονομασία αυτής της μονής, είναι άγνωστες· κάθε υλικό της ίχνος, πλην της επιγραφής, έχει χαθεί. Ο Ιγνάτιος ἐκοιμήθη στις 13 Ιουνίου του 6362 από κτίσεως κόσμου (το 854 από Χριστού γεννήσεως). Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, ο θάνατος λογίζεται ως ύπνος, γι’ αυτό και το συγκεκριμένο ρήμα βρίσκεται στις περισσότερες βυζαντινές ταφικές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων.

Πέραν αυτών των καθιερωμένων διατυπώσεων, η επιγραφή ξεχωρίζει για την εικόνα του θαλασσινού ταξιδιού, που προβάλλεται στην αρχή και στο τέλος της. Ο Ιγνάτιος διέπλευσε καλώς το πέλαγος του επίγειου βίου και στο τέλος κατήντησε στον ακύμαντο λιμένα της αιώνιας ζωής, χάρις στο έλεος του Θεού. Ο καλός διάπλους, υπονοεί το κείμενο, ήταν αυτός που του εξασφάλισε το ειρηνικό τέλος. Δεν υπάρχει καμία άλλη μαρτυρία σχετικά με την ιστορική παρουσία του Ιγνατίου, ώστε να διαπιστώσουμε αν η επιγραφή ανταποκρίνεται στην πραγματική πορεία της ζωής του ή αν απλά αναπαράγει μία λογοτεχνική φόρμα. Ίσως πάντως γνωρίζαμε περισσότερα αν ο βίος του ήταν πολυκύμαντος και περιπετειώδης: τα ταξίδια που μας γοητεύουν περισσότερο είναι τα ταραγμένα και επικίνδυνα, και γι’ αυτά λέγονται και γράφονται οι περισσότερες ιστορίες.