Μετά τον άνθρωπο

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΜΗΧΑΝΗ # 3

Προσεγγίσεις στον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης και των πραγματικών ή πλασματικών οριζόντων της

~.~

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑ

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που μας κληροδότησε ο φοβερός 20ός αιώνας είναι η αντιανθρωπιστική παράδοση. Κατά τη διάρκεια του αιώνα που μας πέρασε, ο ουμανισμός περιφρονήθηκε και καταπολεμήθηκε, και η κληρονομιά της Αναγέννησης δέχτηκε συντριπτικό πλήγμα. Σήμερα ο ανθρωποκεντρισμός, ο πυρήνας της αναγεννησιακής και γενικά της νεωτερικής κοσμοθεώρησης, θεωρείται ως η αιτία κάθε κακού. Και δέχεται μάλιστα ταυτόχρονη επίθεση από δύο κατευθύνσεις. Αφενός, πλήττεται με σφοδρότητα η ανθρωποκεντρική αντίληψη που διαχωρίζει τον άνθρωπο από το ζώο. Οι κάθε είδους αντισπισιστές εφορμούν με όλες τις δυνάμεις τους ενάντια στην πεποίθηση πως ο άνθρωπος είναι ένα ανώτερο είδος του ζωικού βασιλείου. Ο ανθρωποκεντρισμός δεν είναι, κατ’ αυτούς, παρά μια απλή ψευδαίσθηση ή μάλλον κυνική ιδεολογία, προκειμένου να κρατούμε σκλαβωμένα τα ζώα και να τα εκμεταλλευόμαστε στυγνά. Τα ζώα, σύμφωνα με αυτή την αντισπισιστική ιδέα, είναι απολύτως όμοια, όχι μόνο από βιολογική αλλά και από διανοητική, ηθική, ακόμη και πολιτική άποψη, με τον άνθρωπο.

Από την άλλη πλευρά, εξίσου μανιασμένη επίθεση δέχεται κι η ανθρωποκεντρική αντίληψη που διακρίνει μεταξύ ανθρώπου και μηχανής. Οι διάφοροι φουτουριστές και μετανθρωπιστές χτυπούν με βία την ιδέα πως άνθρωπος και μηχανή διαφέρουν ριζικά. Κατά τη γνώμη τους, η μηχανή, ο υπολογιστής, το ρομπότ, η τεχνητή νοημοσύνη μπορούν ν’ αντικαταστήσουν τον άνθρωπο σε όλες του τις λειτουργίες. Δεν υπάρχει γνώση, σκέψη, συναίσθημα, πάθος ανθρώπινο που να μην μπορεί να προσομοιωθεί απόλυτα από τη μηχανή. Νά τι γράφει, για παράδειγμα, η Ντόννα Χάραγουεϋ, διάσημη υπέρμαχος του μετανθρωπισμού:

Οι μηχανές στον ύστερο 20ό αιώνα έκαναν ολότελα αμφίβολη τη διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, στο νου και το σώμα, στην αυτοανάπτυξη και τον έξωθεν σχεδιασμό, καθώς και ανάμεσα σε πάμπολλες άλλες διακρίσεις που ίσχυαν άλλοτε για τους οργανισμούς και τις μηχανές. Οι μηχανές μας έχουν ενοχλητική ζωντάνια, και εμείς τρομακτική αδράνεια.[1]

Έτσι, οι μετανθρωπιστές, αντίθετα με τους αντισπισιστές, προκρίνουν τη μη σωματική πλευρά του ανθρώπου. Εδώ αναδύεται, στην ουσία, μια σύγχρονη αγγελολογία.

Οι άγγελοι μαρτυρούσαν κάτι αδιαφιλονίκητο για το ζωικό βασίλειο. Αν στην κατάταξη των έμβιων όντων, οι ασώματες οντότητες, όπως οι άγγελοι, βρίσκονταν πάνω από τους ανθρώπους, τότε η νόηση δεν είχε ανάγκη το σώμα. Η εξέλιξη προς ένα ανώτερο στάδιο συνίστατο στην εγκατάλειψη της σάρκας. Σήμερα, έχουμε τους δικούς μας σύγχρονους αγγελολόγους. Ο ρομποτιστής Χανς Μοράβετς βλέπει ένα μέλλον γεμάτο «πρώην» (πρώην ανθρώπους), σ’ έναν κόσμο μετα-βιολογικό. Η «σωματική δραστηριότητα», εξηγεί, «σταδιακά θα μετασχηματιστεί σ’ ένα δίκτυο από όλο και πιο καθαρές σκέψεις, όπου η παραμικρή αλληλεπίδραση θα αντιπροσωπεύει κάποιον υπολογισμό γεμάτο νόημα». Υπάρχουν πλέον πολλοί αρνητές της σάρκας σαν αυτόν. Για έναν φουτουριστή όπως ο Τζούλιο Πρίσκο, τα όρια του Διαστήματος «δεν θα αποικιστούν από μαλακούς, ευπαθείς και βραχύβιους ανθρώπους, πλαμένους από σάρκα και οστά. Θα ανήκουν στα μετα-βιολογικά πνευματικά μας παιδιά». Ο διαφωτισμός μας, υποστηρίζουν οι άνθρωποι αυτοί, έγκειται στην απελευθέρωση από το ζωικό μας σώμα.[2]

Η σύγχρονη αντίληψη περί ανθρώπου λοιπόν μετεωρίζεται σ’ ένα εκκρεμές μεταξύ αντισπισισμού και μετανθρωπισμού, μεταξύ μιας ζωομορφικής θεωρίας για την ανθρώπινη φύση και μιας τρανσουμανιστικής πίστης στη δυνατότητα του είδους μας να υπερβεί τους βιολογικούς περιορισμούς του. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι μπροστά στα μάτια μας ξετυλίγεται ξανά η αρχαία διαμάχη μεταξύ υλιστών και ιδεαλιστών, μεταξύ των υποστηρικτών του σώματος και των υπέρμαχων του πνεύματος. Οι μεν υπερασπίζονται τη συγγένειά μας με τα ζώα και ζητούν να μας απαλλάξουν απ’ το πνεύμα και τη μηχανή, οι δε επιχειρηματολογούν για τη συνάφειά μας με τους αγγέλους κι επιδιώκουν να μας γλιτώσουν απ’ το σώμα και τη φύση. Η ζωολογική αντίληψη περί ανθρώπου αντιμάχεται με πάθος την αγγελολογία.

* * *

Ποια αντιανθρωπιστική στάση είναι άραγε ισχυρότερη; Εκείνη που θέλει να εξομοιώσει τον άνθρωπο με το ζώο ή εκείνη που ζητά να τον εξισώσει με τη μηχανή; Για τον Νικολάι Μπερντιάγεφ, η δεύτερη τάση είναι σαφώς ισχυρότερη κι επικινδυνότερη. Σύμφωνα με τον Ρώσο στοχαστή, στον 20ό αιώνα η ανθρωπότητα εισήλθε στην τρίτη εποχή της ιστορίας της: στην εποχή της μηχανής. Στην πρώτη, αρχαία φάση της ιστορίας, ο άνθρωπος ήταν σκλάβος της φύσης. Ήταν ανυπεράσπιστος απέναντι στις φυσικές δυνάμεις και δεν είχε καμία δυνατότητα να ελέγξει τα φυσικά στοιχεία. Στη δεύτερη εποχή, που την καθόρισε ο ιουδαιοχριστιανισμός, ο άνθρωπος απομάγευσε σταδιακά τη φύση, έπαψε σιγά σιγά να τη φοβάται και απελευθερώθηκε, χάρη στην επιστήμη και στην τεχνική, από την εξουσία της. Τώρα όμως, στην τρίτη εποχή, με την έλευση της μηχανής, ο άνθρωπος κινδυνεύει να υποδουλωθεί ξανά. Αυτή τη φορά δεν είναι η φύση ο μεγάλος κίνδυνος που τον απειλεί, αλλά η μηχανή, δηλαδή εκείνο το εργαλείο που κατασκεύασε ο ίδιος και το οποίο χρησιμοποίησε για να χειραφετηθεί από την εξουσία της. Η μηχανή τώρα γιγαντώνεται, αυτονομείται και απειλεί τελικά να εξουσιάσει η ίδια τον δημιουργό και μέχρι πρότινος εξουσιαστή της.

Γιατί η παρακμή της Αναγέννησης, εμφανής ήδη τον 19ο αιώνα, έγινε περισσότερο έντονη τον 20ό; Είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι συνέβη μια πρωτοφανής επανάσταση και μια κρίση του ανθρώπινου είδους […] Μιλώ για την ανατροπή που συνδέεται με την είσοδο της μηχανής στη ζωή των ανθρώπινων κοινωνιών. Θεωρώ ότι η θριαμβευτική είσοδος της μηχανής συνιστά μια από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στην ανθρώπινη ιστορία. […] Η μηχανή αλλάζει ριζικά τη σχέση μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης. Παρεμβαίνει ανάμεσά τους· υποτάσσει έτσι όχι μόνον τα φυσικά στοιχεία, προς όφελος του ανθρώπου, αλλά επίσης, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, και τον ίδιο τον άνθρωπο. […] Μια νέα και μυστηριώδης δύναμη, ξένη και στον άνθρωπο και στη φύση, κάνει τώρα την εμφάνισή της στην ανθρώπινη ζωή· και αυτό το τρίτο, το μη φυσικό και μη ανθρώπινο στοιχείο, αποκτά μια τρομερή εξουσία επί του ανθρώπου και επί της φύσεως. […] Συμβάλλει, περισσότερο από κάθε τι άλλο, στο τέλος της Αναγέννησης.[3]

Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα λοιπόν, κλείνει, καθώς φαίνεται, ο κύκλος που άνοιξε με την Αναγέννηση, και κυρίως με τον ανθρωποκεντρισμό της. Η Αναγέννηση αποκαθήλωσε τον Θεό και έβαλε στη θέση του τον άνθρωπο. Όλη η νεωτερική περίοδος χαρακτηρίστηκε ακριβώς από την πίστη στις απεριόριστες ανθρώπινες δυνατότητες. Τώρα όμως είναι ο άνθρωπος αυτός που αποκαθηλώνεται, για να πάρει τη θέση του η μηχανή.

* * *

Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής, από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά, οφείλεται ακριβώς σε αυτή τη νέα ανθρωπολογία του τρανσουμανισμού, ή μάλλον συμβαδίζει με αυτήν. Καθώς η αντίληψη περί ανθρώπου γίνεται όλο και πιο μηχανιστική, ενώ παράλληλα αναπτύσσεται ραγδαία η τεχνολογία, διαμορφώνεται σταδιακά η πεποίθηση πως μπορούμε να κατασκευάσουμε μηχανές που θ’ αντικαταστήσουν απόλυτα τον άνθρωπο.

Μπορεί όμως η μηχανή να εξομοιωθεί με τον άνθρωπο, να σκέφτεται, να αισθάνεται και να δρα όπως αυτός; Το ερώτημα αυτό δεν απασχολεί μόνο τους φιλοσόφους και τους στοχαστές, αλλά και τη σύγχρονη λογοτεχνία, και κυρίως την επιστημονική φαντασία. Σε πάμπολλα έργα του είδους, επανέρχεται ξανά και ξανά το ερώτημα κατά πόσον διαφέρει ο κλώνος, η ρέπλικα, το ομοίωμα, απ’ το πρωτότυπό του, απ’ τον πραγματικό άνθρωπο που χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργηθεί το αντίγραφο.

Αυτό το ερώτημα τίθεται, για παράδειγμα, στο σπουδαίο Σολάρις του Στάνισλαβ Λεμ. Ο ήρωας του μυθιστορήματος, ο Κρις Κέλβιν, φτάνει στον διαστημικό σταθμό που βρίσκεται σε τροχιά γύρω απ’ τον πλανήτη Σολάρις. Ο σταθμός παρακολουθεί συνεχώς τον πλανήτη, ώστε να συλλέγει στοιχεία για την επιστημονική μελέτη του. Όταν όμως ο Κέλβιν εισέρχεται στο σταθμό και αρχίζει να προσαρμόζεται στο νέο περιβάλλον του, διαπιστώνει πως όσα συμβαίνουν είναι εξαιρετικά ασυνήθιστα. Οι δύο άλλοι αστροναύτες που είναι ήδη εκεί συμπεριφέρονται υπερβολικά παράδοξα, και διάφορα μη εξηγήσιμα φαινόμενα λαμβάνουν χώρα.

Λίγο αργότερα, ο Κρις δέχεται την επίσκεψη ενός άγνωστου πλάσματος – κάτι που έχει συμβεί και στους άλλους αστροναύτες, όπως θα διαπιστώσει εκ των υστέρων. Ο δικός του επισκέπτης είναι η Χάρεϋ, ένα ομοίωμα της πεθαμένης από χρόνια γυναίκας του. Το ομοίωμα της Χάρεϋ είναι απολύτως ίδιο με το πρωτότυπό της εξωτερικά, μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια του σώματός της, αλλά και εσωτερικά: σκέφτεται, αισθάνεται και συμπεριφέρεται όπως η αγαπημένη και πρόωρα χαμένη σύζυγος του Κρις. Ταυτόχρονα όμως, η νέα Χάρεϋ είναι ένα ον εντελώς διαφορετικό: δεν ξέρει από πού έχει έρθει και δε θυμάται τα γεγονότα που οδήγησαν στο θάνατό της. Επιπλέον, το σώμα της αναδομείται αμέσως, σε περίπτωση που πληγωθεί ή σπάσει κάποιο οστό του, και έχει τεράστια δύναμη. Είναι ένα σώμα στην ουσία άτρωτο και πάντα νεανικό. Είναι, με άλλα λόγια, μια άψυχη μηχανή, η οποία όμως μπορεί να μιμηθεί απόλυτα τ’ αντανακλαστικά, τις συμπεριφορές, τα αισθήματα του πρωτοτύπου της.

Σιγά σιγά οι αστροναύτες του διαστημικού σταθμού συνειδητοποιούν πως ο ωκεανός του Σολάρις είναι, στην ουσία, ζωντανός και παίζει, κατά κάποιο τρόπο, μαζί τους. Χρησιμοποιεί τις αναμνήσεις και τις ανομολόγητες επιθυμίες τους και τις υλοποιεί. Εκμεταλλεύεται τα συναισθήματα και τις αδυναμίες τους και φτιάχνει κλώνους που μπορούν να τους χειραγωγήσουν. Τι πρέπει να κάνει τώρα ο Κρις, που εξακολουθεί ν’ αγαπά τη Χάρεϋ όπως την πρώτη φορά που τη γνώρισε και τη σκέφτεται διαρκώς και δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτήν; Πρέπει να υποκριθεί πως το ομοίωμα που κοιμάται δίπλα του είναι πράγματι η νεκρή γυναίκα του; πως αναστήθηκε ανεξήγητα και ήρθε να ζήσει μαζί του ξανά, σαν να μην έχουν μεσολαβήσει όσα μεσολάβησαν;

Τη λύση θα δώσει τελικά η ίδια η Χάρεϋ, βγάζοντας τον Κρις από την τραγική κατάσταση στην οποία έχει παγιδευτεί. Ο Κρις αποκαλύπτει στη Χάρεϋ την αλήθεια: πως είναι κλώνος της νεκρής γυναίκας του. Στη συνέχεια, της δηλώνει τον έρωτά του γι’ αυτήν καθ’ αυτήν. Την αγαπά επειδή είναι αυτή που είναι, το συγκεκριμένο μοναδικό πρόσωπο, και όχι επειδή μοιάζει στη χαμένη σύζυγό του. Εκείνη ανταποκρίνεται στον έρωτά του, καθώς έχει ήδη αρχίσει ν’ αποκτά καθαρά ανθρώπινα γνωρίσματα. Όπως, άλλωστε, εξηγεί στον Κρις ο συνάδελφός του Σνάουτ,

μόλις φτάνει, ο επισκέπτης είναι σχεδόν κενός, ένα φάντασμα φτιαγμένο από αναμνήσεις και θολές εικόνες αντλημένες από… την πηγή του. Όσο πιο πολύ μένει μαζί σου, τόσο πιο ανθρώπινος γίνεται. Επίσης γίνεται και πιο ανεξάρτητος […][4]

Η Χάρεϋ γίνεται όλο και πιο ανθρώπινη: αγαπά πραγματικά τον Κρις, κλαίει σαν αληθινός άνθρωπος, εκφράζει γνήσια αισθήματα. Ταυτόχρονα, γίνεται και πιο ανεξάρτητη: παίρνει όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες. Και τελικά γίνεται όσο πιο ανθρώπινο και όσο πιο ανεξάρτητο μπορεί να γίνει ένα ον: αποφασίζει να θυσιαστεί για το καλό του αγαπημένου της. Καθώς συνειδητοποιεί ότι ο έρωτάς τους είναι αδιέξοδος και ο Κρις βυθίζεται σε μια καταστροφική κατάσταση, συνωμοτεί με τους υπόλοιπους αστροναύτες, κι εκείνοι φτιάχνουν ένα μηχάνημα που την αποσυνθέτει και την εξαφανίζει ολοσχερώς.

Έτσι, η Χάρεϋ φτάνει στο ύψιστο σημείο της ανθρωπινότητάς της ακριβώς τη στιγμή του χαμού της, όταν παίρνει ελεύθερα και αυτοβούλως την απόφαση να θέσει τέρμα στη ζωή της για χάρη κάποιου άλλου. Η μηχανή μεταμορφώνεται πλήρως σε άνθρωπο όταν αποκτά τις κατ’ εξοχήν ανθρώπινες ιδιότητες: την ελευθερία της βούλησης –ελευθερία ακόμα και ν’ αυτοκαταστραφεί– και απόλυτη αγάπη για ένα άλλο ανθρώπινο ον – αγάπη που φτάνει μέχρι την αυτοθυσία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο ερώτημα τι είναι ο άνθρωπος, σε τι συνίσταται η ανθρωπινότητα, ο Στάνισλαβ Λεμ απαντά: άνθρωπος είναι εκείνο το ον που μπορεί ν’ αγαπήσει έναν συνάνθρωπό του μέχρι του σημείου να θυσιαστεί γι’ αυτόν και ταυτόχρονα είναι απόλυτα ελεύθερο μέχρι του σημείου να πάρει την απόφαση ν’ αυτοκτονήσει. Μια μηχανή που έχει αποκτήσει αυτά τα γνωρίσματα, μοιάζει να μας λέει ο μεγάλος μυθιστοριογράφος, δεν μπορεί παρά να είναι αληθινός άνθρωπος.

~.~