-> Από πού να ξεκινήσω; #2 Γιάννης Ρίτσος

Νιώθουμε συχνά την επιθυμία να ασχοληθούμε σε βάθος με ποιητές, πεζογράφους, καλλιτεχνικά κινήματα και σχολές. Ωστόσο μας δυσκολεύει πολλές φορές ο όγκος τους, η διαφορά του ύφους τους ανά περιόδους και χρονικές φάσεις, καθώς και ο φόβος μιας εσφαλμένης πρώτης εντύπωσης που θα μας αποθαρρύνει. Στο πνεύμα αντίστοιχων εκλαϊκευτικών και βοηθητικών άρθρων για συγγραφείς, σκηνοθέτες, μουσικούς κ.ο.κ., που αφθονούν σε ιστότοπους του εξωτερικού, ο Θάνος Γιαννούδης επιδιώκει να σκιαγραφήσει έναν οδικό χάρτη ανάγνωσης του νεοελληνικού ποιητικού τοπίου. Έναν χάρτη σε καμία περίπτωση πατερναλιστικό, παρά περισσότερο βοηθητικό για τον νέο, καλοπροαίρετο και –κυρίως– απροκατάληπτο αναγνώστη.

~.~

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ
1909-1990

-> Από πού να ξεκινήσω;

Το συνηθέστερο και προσφιλέστερο κατώφλι για την εισαγωγή στον εκτενέστατο ποιητικό κόσμο του Γιάννη Ρίτσου είναι πιθανότατα ο ενιαίος τόμος της Τέταρτης Διάστασης. Στους –θεατρικά σκηνοθετημένους– μονολόγους της συλλογής, ο αναγνώστης θα έρθει σε επαφή με μια νέα οπτική πάνω σε πασίγνωστους αρχαίους μύθους, θα αισθανθεί τον έντονο υπαρξιακό πόνο του μοντέρνου και μεταπολεμικού ανθρώπου όπως αποτυπώνεται στους κατά βάση ηττημένους ήρωες που ο Ρίτσος πλάθει, ενώ θα βιώσει υπόγεια (κι ενίοτε κι εμφανέστερα) μια υπόγεια κοινωνική και πολιτική διάσταση που συνέχει τη συλλογή ως διαρκές σχόλιο, δίχως, ωστόσο, να γίνεται κυρίαρχη και πατερναλιστική έναντι της γενικότερης εικόνας. Είτε στις θεωρητικά αρχαιοπρεπέστερες εκφάνσεις της (Ορέστης) είτε στην εξέταση της παρακμής και του θρυμματισμού των ονείρων στη μοντέρνα πόλη και τον απομαγεμένο μεταπολεμικό κόσμο (Η σονάτα του σεληνόφωτος) είτε ακόμα και στο έμμεσο κάλεσμα για κοινωνικοπολιτική αφύπνιση (Όταν έρχεται ο ξένος), η συλλογή αποτελεί μια δυνατή εισαγωγή στη γραφή του Ρίτσου, τόσο με τα πολλαπλά προτερήματα όσο και με τα δεδομένα (κατά βάση, την πολυλογία ορισμένων τμημάτων) ελαττώματά του.

->Τι να διαβάσω στη συνέχεια;

Έχοντας πάρει μια αντιπροσωπευτική γεύση των βασικών θεματικών κατευθύνσεων του Γιάννη Ρίτσου, ο αναγνώστης μπορεί στη συνέχεια να τολμήσει την καταβύθιση στην κυρίαρχη πολιτικοκοινωνική πλευρά του έργου του και να τη μελετήσει παράλληλα και ταυτόχρονα με τα κοινωνικοπολιτικά και ιστορικά γεγονότα του μισού αιώνα που εφάπτεται χρονικά και καλύπτει. Συλλογές όπως ο έμμετρος Επιτάφιος, οι σχετικές με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή και το αντάρτικο που ακολούθησαν Δοκιμασία και Αγρύπνια, οι μεταγενέστερες Μαρτυρίες τοποθετούν χρονικά το Ρίτσο από το Μεσοπόλεμο έως και την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών κι εντός της παλλόμενης ιστορίας της Αριστεράς στην οποία στρατεύτηκε εφ’ όρου ζωής, δίχως να χάνουν στιγμή και την αυτόνομη καλλιτεχνική τους υπόσταση. Παράλληλα, οι πρώτες ελευθερόστιχες δουλειές του (Το εμβατήριο του ωκεανού, Το τραγούδι της αδερφής μου, Εαρινή Συμφωνία) φέρουν μέσα τους έναν εγγενή λυρισμό που συνομιλεί με αντίστοιχους νεωτερικούς ποιητές της δεκαετίας του ’30 και δείχνουν τη μετεξέλιξη της φωνής του ποιητή που έχει λάβει σάρκα και οστά. Ο αναγνώστης πια θα είναι σε θέση να τοποθετεί τις καταγραφές του ποιητή ανά εποχή και ανά αλλαγή του ευρύτερου ιδεολογικού αριστερού στόχου, ενώ θα μπορεί να προσεγγίσει και με μια άλλη ματιά τόσο τα λιγότερο εκτεταμένα κι ολιγόστιχα ποιήματά του όσο και την –παρασιωπημένη και ύστερη χρονικά– πεζογραφική του εξακτίνωση.

->Από πού να ΜΗΝ ξεκινήσω;

Όσο συχνή κι αν είναι η επιθυμία να εντρυφήσει κανείς σε κάποιον δημιουργό έχοντας ως βάση τη χρονική σειρά με την οποία τα έργα του κυκλοφόρησαν, θεωρούμε πως στην περίπτωση του Γιάννη Ρίτσου κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε ψευδείς εντυπώσεις, μιας και οι έμμετρες πρωτόλειες συλλογές του, Τρακτέρ και Πυραμίδες, δεν είναι σε καμία περίπτωση αντιπροσωπευτικές της μετέπειτα ποιητικής του διαμόρφωσης κι εξέλιξης. Επηρεασμένες από το κυρίαρχο στη μεσοπολεμική περίοδο γενικόλογα κι αόριστα πεσιμιστικό κλίμα του καρυωτακισμού και απηχώντας έναν αναφομοίωτο ακόμα μαρξισμό που τότε είχε μόλις αρχίσει να σχηματοποιείται εντός του Ρίτσου, οι δύο αυτές συλλογές κατά βάση παλεύουν να ισορροπήσουν ανάμεσα στο βερμπαλισμό, την υπερβολή, την αναζήτηση προσωπείων, τη μάχη διαφορετικών φωνών και στάσεων ζωής και την αναζήτηση των πλέον εξεζητημένων ομοιοκαταληξιών. Ορισμένα καλοδουλεμένα ποιήματα εντός τους (με σπουδαιότερο ίσως την Επιθυμία), κάποιες άξιας αναφοράς λυρικές εκλάμψεις, καθώς και αρκετές καίριες πολιτικοκοινωνικές αναφορές (οι σημαντικότερες στον Πόλεμο) μπορούν κάλλιστα να ανιχνευθούν και να εκτιμηθούν ακόμα και σ’ αυτές τις συνθήκες, αφού, ωστόσο, ο αναγνώστης έχει πρώτα διαμορφώσει μια πληρέστερη εικόνα του ποιητικού κόσμου του Γιάννη Ρίτσου όπως εκείνος σχηματοποιήθηκε κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια.

->Αν μου άρεσε, πού να στραφώ μετά;

Μοντέρνες ποιητικές φωνές πληθωρικών διαστάσεων (χωρίς, φυσικά, να προσεγγίζουν ούτε κατά διάνοια τον όγκο του Ρίτσου) με ξεκάθαρο αριστερό πρόσημο είναι οι Νικηφόρος Βρεττάκος και Τάσος Λειβαδίτης που μάλιστα έχουν (ιδιαίτερα ο δεύτερος) επηρεαστεί σε πολλά από τη γραφή και το ύφος του Γιάννη Ρίτσου. Αν, από την άλλη, ο αναγνώστης επιθυμεί μια διαφορετική αισθητικά ματιά πάνω στα ίδια γεγονότα από τη σκοπιά πάλι της Αριστεράς, τα ποιητικά έργα των Κώστα Βάρναλη, Φώτη Αγγουλέ και Μενέλαου Λουντέμη έχουν κι αυτά τη δική τους σημασία στη διαλεκτική τους σχέση με τον ποιητικό κόσμο του Ρίτσου. Τέλος, θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθούν τόσο σύγχρονοι με τον ποιητή στην εποχή και τους νεωτερικούς εκφραστικούς τρόπους ποιητές που φέρουν, ωστόσο, διαφορετική ιδεολογία (με τον Γ. Σεφέρη προεξάρχουσα μορφή τους) όσο και ύστεροι και πιο «ανανεωτικοί» κι ανένταχτοι μαρξιστές δημιουργοί που προϋποθέτουν, έστω και ως άρνηση, το έργο του Ρίτσου (Μ. Αναγνωστάκης, Μ. Κατσαρός, Ν. Καρούζος).