Καὶ δείξον αὐτὸ ἄσειστον ἀκλόνητον ἐστηριγμένον

«Πᾶσι Ῥωμαίοις μέγας δεσπότης ἤγειρε Ῥωμανὸς νέον ὁ παμμέγιστος τόνδε πύργον ἐκ βάθρων»· επιγραφή σε πύργο των χερσαίων τειχών, του 10ου αιώνα.

ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #3
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ

«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.

~.~

Καὶ δείξον αὐτὸ ἄσειστον ἀκλόνητον ἐστηριγμένον

Η Άλωση, όπως τη μάθαμε ήδη από τα σχολικά βιβλία, μας θυμίζει κάθε χρόνο τα τείχη της της Κωνσταντινούπολης, αυτό το θαυμαστό έργο της οχυρωματικής, που σήκωσαν επί 54 μέρες το βάρος της επίθεσης των Οθωμανών Τούρκων το 1453. Εκτεινόμενα σε μήκος είκοσι περίπου χιλιομέτρων, περιέκλειαν την παλαιά πόλη σε όλη της την έκταση, από τη στεριά και τη θάλασσα. Τα χερσαία τείχη είχαν ιδρυθεί στα χρόνια του Θεοδοσίου του Β΄, στις αρχές του 5ου αιώνα, ενώ τα θαλάσσια κτίστηκαν μάλλον αργότερα. Σήμερα εξακολουθούν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους να στέκουν όρθια και επιβλητικά, αλλού ως μελαγχολικά ερείπια που καταρρέουν και αλλού αναστηλωμένα με ευτελή υλικά. Μπροστά από τα χερσαία υπάρχουν ακόμη κάποιες γεωργικές καλλιέργειες, μέσα στη βυζαντινή τάφρο, θέαμα συγκινητικό και παράδοξο στη γιγαντωμένη Πόλη των δεκαέξι εκατομμυρίων κατοίκων. Άλλα σημεία τους φιλοξενούν περιθωριακές φυσιογνωμίες και αρχαιοκαπήλους που τα καταστρέφουν αναζητώντας θησαυρούς. Τα θαλάσσια τείχη έχουν πάψει εδώ και χρόνια να είναι τέτοια, καθώς οι ακτές επιχωματώθηκαν και σήμερα διέρχονται από μπροστά τους λεωφόροι ταχείας κυκλοφορίας.

Εκτός από το ιστορικό και αρχιτεκτονικό τους ενδιαφέρον, τα τείχη της Κωνσταντινούπολης ξεχωρίζουν για έναν άλλο λόγο, λιγότερο γνωστό. Φέρουν δεκάδες επιγραφές, ελληνικές και λίγες λατινικές, λαξευμένες σε μάρμαρο ή πλασμένες με κεραμικά τούβλα, πολλές από τις οποίες δεσπόζουν ακόμη και σήμερα επάνω σε πύργους, πύλες και άλλα επίκαιρα σημεία. Τα κείμενα αυτά, που χρονολογούνται από τον 5ο αιώνα μέχρι και τις παραμονές της Άλωσης, αναφέρονται στην πλειονότητά τους στα ίδια τα τείχη, σε εργασίες επισκευής και ανοικοδόμησής τους, οι οποίες ήταν συνεχώς απαραίτητες, λόγω της μακραίωνης χρήσης τους και της μεγάλης σεισμικότητας της περιοχής ή εξαιτίας φθορών που προκαλούνταν σε πολεμικές επιχειρήσεις. Ο αριθμός των κειμένων αυξήθηκε χαρακτηριστικά ύστερα από τον μεγάλο σεισμό του 740, τον οποίο ακολούθησαν ευρείας κλίμακας εργασίες σε πολλούς πύργους.

Οι περισσότερες επιγραφές είναι γραμμένες με μεγάλα γράμματα, για να διαβάζονται από μακριά, από εχθρούς και φίλους. Σε πολλές μάλιστα, τα γράμματα ήταν λαξευμένα σε βάθος και συμπληρώνονταν με μόλυβδο, έτσι ώστε να είναι περισσότερο ευανάγνωστες. Το περιεχόμενο πολλών κειμένων επαναλαμβάνει μία λιτή αλλά καίρια διατύπωση όπως αυτή:

☩ Πύργος Θεοφίλου ἐν Χριστῷ αὐτοκράτορος ☩

Το όνομα του ηγεμόνα ο οποίος ανοικοδόμησε τον πύργο, προβάλλεται εμφατικά για να τονιστεί η μέριμνά του για την ασφάλεια της πόλης και του λαού της και για να προβληθεί η προσωπική του ευσέβεια. Άλλες φορές, η διατύπωση εμπλουτίζεται με στόχο να προσδώσει περισσότερη αίγλη στους αυτοκράτορες και να εξάρει το έργο τους:

☩ Λέων σὺν Κωνσταντίνῳ σκηπτοῦχοι τόνδε ἤγειραν πύργον τῶν βάθρων συμπτωθέντα ☩

Στη μακρά σειρά αυτών των επιγραφών περιλαμβάνονται και επιγράμματα, σύντομα πρωτότυπα ποιήματα στα οποία η ευσέβεια και η ισχύς των εν Χριστώ βασιλέων των Ρωμαίων αποτυπώνονται με πιο περίτεχνο λόγο. Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά, της εποχής του αυτοκράτορα Θεοφίλου, απευθύνεται στον Χριστό, χαρακτηρίζοντας ως τείχος τον ίδιο, και του ζητά να διαφυλάξει το νέο τείχος που ανήγειρε ο ηγεμόνας:

Σὲ, Χριστὲ, τεῖχος ἀρραγὲς κεκτημένος
ἄναξ Θεόϕιλος, εὐσεβῆς αὐτοκράτωρ
ἤγειρε τοῦτο τεῖχος ἐκ βάθρων νέων·
ὅπερ ϕύλαττε τῷ κράτει σου, παντάναξ,
καὶ δείξον αὐτὸ μέχρις αἰώνων τέλους
ἄσειστον ἀκλόνητον ἐστηριγμένον.

Άλλοτε, υπογραμμίζονται ιδιαίτερα η φθορά και η καταστροφή, προκειμένου να αναδειχθεί περισσότερο η σημασία της επέμβασης του αυτοκράτορα, όπως χαρακτηριστικά συμβαίνει σε ένα επίγραμμα του Αλεξίου Γ΄, του 1197:

Κλόνοι, σπαραγμοὶ καὶ φορὰ μακρῶν χρόνων
καὶ κυκλικὴ κινήσις ἀστρατουμένη
ἀφ’ ὧν φθορὰ πάρεστι τοῖς φθαρτοῖς ὅλοις
πτῶσιν παρέσχον ἁθρόαν τοῖς ἐνθάδε
στοᾶς καταστρέψαντα καὶ πύλας ἅμα
κτίσμασι λίθοις εὐφυῶς ἡρμοσμένοις·
ἀλλ’ ὁ κράτιστος ὁ κρατῶν γῆς Αὐσόνων
Κομνηνὸς Ἀλέξιος εὐσεβὴς ἄναξ
αὖθις νεουργεῖ κἀπὶ τὸ κρεῖττον φέρει
δεικνὺς ὁποῖος ἔστι ἐν τοῖς πρακτέοις.

Ο Αλέξιος διακήρυξε εδώ ότι τα ίδια τα έργα του δείχνουν την αποτελεσματικότητά του στις πράξεις. Οι επιγραφές αυτές, είτε σύντομες είτε εκτενείς και περίτεχνες, υπήρξαν ένα άριστο εργαλείο πολιτικής προπαγάνδας. Τα τείχη δέσποζαν στην Πόλη, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με την επιβίωσή της και την ισχύ όλης της αυτοκρατορίας, και παρείχαν στους κατοίκους της το ζωτικό αίσθημα της ασφάλειας. Κάθε τί που αναγραφόταν επάνω τους ήταν ορατό από όλους, μοιραζόταν τις συμβολικές αξίες των τειχών και προοριζόταν να έχει αιώνια διάρκεια. Ο εκάστοτε ηγεμόνας μπορούσε να προβληθεί εδώ ως ο φιλόχριστος βασιλεύς που με τα έργα του εξασφάλιζε την προστασία της Πόλης και την ευημερία των υπηκόων του.

Επιγραφή του Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου, από επισκευή πύργου κατά το 1439, δεκατέσσερα χρόνια πριν από την Άλωση (Πηγή: Staatliche Museen zu Berlin, Skulpturensammlung und Museum für Byzantinische Kunst).

Στα τείχη της Κωνσταντινούπολης εξακολουθούν σήμερα να παρελαύνουν διά του γραπτού λόγου οι δεσπότες των Ρωμαίων – Ίσαυροι, εξ Αμορίου, Μακεδόνες, Κομνηνοί, Άγγελοι και Παλαιολόγοι– νικώντας προς το παρόν τη φθορά του χρόνου και δίχως καμία ενσυναίσθηση για τις ιστορικές αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει.