*

του ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Γ. ΜΟΥΖΑΚΗ

Θυμάμαι την εξέλιξη του ορισμού του γονιδίου στα σχολικά μου χρόνια: η «αλληλουχία επί χρωμοσώματος που είναι υπεύθυνη για τη σύνθεση μιας πρωτεΐνης» έγινε «η αλληλουχία επί χρωμοσώματος που είναι υπεύθυνη για τη σύνθεση ενός πεπτιδίου». Μετά την αποφοίτησή μου, ο ορισμός αναθεωρήθηκε περαιτέρω: «μια αλληλουχία επί χρωμοσώματος που είναι υπεύθυνη για τη ρύθμιση μιας συγκεκριμένης ιδιότητας». Ποιος από τους τρεις ορισμούς είναι απόλυτα επιτυχημένος; Κανείς, ίσως (διότι, βέβαια, δεν κωδικοποιούν όλα τα γονίδια πεπτίδια, ούτε όλα τα γονίδια σχετίζονται με τη ρύθμιση ιδιοτήτων). Έτσι, όμως, είναι η διδακτική, ατελείωτη στην αναζήτησή της, όπως η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου. Προσπαθώντας να ενσωματώσει νέα γνώση ή και να ακριβολογήσει, ξαναπροσπαθεί και επανατοποθετείται, κι η σπουδή αυτή δεν έχει τέλος.

Η επανάληψη της προσπάθειας και η επανατοποθέτηση, όμως, είναι καλή και άγια για την επιστήμη και τη διδακτική της μόνον όταν τροφοδοτείται από την ανάγκη της ακριβολογίας ή και την ενσωμάτωση νέας γνώσης. Αλίμονο αν η επιστήμη κατευθύνεται από την κοινωνική πίεση που ασκούν μικρές ή μεγαλύτερες ομάδες, από τις ορέξεις παρανοϊκών δικτατόρων, τα αποτελέσματα που παραγγέλνουν μικρότερα ή μεγαλύτερα οικονομικά συμφέροντα, τις λογοκρισίες που προσπαθούν να επιβάλλουν πάσης φύσεως οπαδοί του αυταρχισμού.

Εδώ είμαι υποχρεωμένος να ανοίξω μια παρένθεση ξεκαθαρίζοντας σε ποιαν επιστήμη αναφέρομαι ─ και, βέβαια, όπως θα έπρεπε να είναι (αλλά δεν είναι) σαφές, αναφέρομαι στην επιστήμη επί της αρχής, όχι εν τοις πράγμασι. Η πίστη στη δημοκρατία επί της αρχής σημαίνει υποστήριξη της αρχής της πλειοψηφίας στα πολιτικά, παρά τους δημαγωγούς, τους αγύρτες ή και τους αδιάφορους ψηφοφόρους που μπορούν να ασκήσουν βλαπτική επιρροή στα πράγματα. Ομοίως, η πίστη στην επιστημονική μεθοδολογία ως τη μόνη μέθοδο κατανόησης του κόσμου (και όχι μόνο) είναι ανεξάρτητη των φαλκιδεύσεων πειραματικών αποτελεσμάτων, της σαλαμοποίησης μελετών, της κατευθυνόμενης έρευνας ή άλλων εκφυλιστικών φαινομένων. (περισσότερα…)

*

του ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

Ο Φρανς ντε Βάαλ (Χερτόγκενμπος, Ολλανδία, 29. 10. 1948 – Στόουν Μάουνταιν, ΗΠΑ, 14. 3. 2024) ήταν πρωτευοντολόγος, καθηγητής του Emory University στην Ατλάντα, που έγινε γνωστός για την έρευνά του σχετικά με την ηθική συμπεριφορά και την κοινωνική νοημοσύνη των πρωτευόντων (μαϊμούδων, γορίλων, χιμπατζήδων, μπονόμπο), φέρνοντας ζώα και ανθρώπους «λίγο πιο κοντά». Το έργο του περιλαμβάνει δώδεκα βιβλία και έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση της ενσυναίσθησης, της συνεργασίας, της δικαιοσύνης και της επίλυσης συγκρούσεων στα πρωτεύοντα (κυρίως χιμπατζήδες και μπονόμπο), αμφισβητώντας ότι οι συμπεριφορές αυτές είναι αποκλειστικά ανθρώπινες.

Ενσυναίσθηση και συνεργασία: Ο De Waal υπήρξε πρωτοπόρος στη μελέτη της εξελικτικής βάσης της ενσυναίσθησης. Έδειξε ότι ζώα και ειδικά τα πρωτεύοντα δείχνουν σημάδια ενσυναίσθησης που μπορούν να παρατηρηθούν στον τρόπο με τον οποίο παρηγορούν τους στενοχωρημένους συνομηλίκους τους (π.χ. στο πώς παρηγορούν τους ηττημένους των συγκρούσεων), και συνεργατικής συμπεριφοράς για την επίτευξη κοινών στόχων. Κατέδειξε συμπεριφορές συμφιλίωσης στα πρωτεύοντα μετά από συγκρούσεις όπως η περιποίηση (grooming) ή η αγκαλιά, που αποκαθιστούν την αρμονία στην ομάδα. (περισσότερα…)

*

Προδημοσίευση από το βιβλίο του Δημήτριου Μουζάκη Συστηματική βιομυθολογία  που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις ΑΩ αυτόν τον Απρίλιο.

~.~

Sciadopitys verticillata

Ο γενναίος σαμουράι έκαμε να ξαποστάσει κάτω από τη σκιά ενός δένδρου μετά τη φοβερή μάχη με τους εισβολείς. Τα χέρια του έτρεμαν από την αδρεναλίνη που αναμεμιγμένη με τον κίνδυνο έρεε στο σώμα του προσδίδοντάς του υπεράνθρωπες ιδιότητες. Μολονότι, όμως, ο ιερός αγώνας ήταν νικηφόρος, ο νεαρός πολεμιστής δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος. Το πρόσωπό του ήταν συννεφιασμένο από μικρές συσπάσεις αγωνίας για το μέλλον. «Τι έχεις;», του ψιθύρισε το δένδρο. Ο Ιάπωνας δεν αιφνιδιάστηκε από την ερώτηση του δένδρου, παρότι δεν είχε ακούσει ποτέ ξανά δένδρο στη ζωή του να μιλάει. Γνώριζε, όμως, από τις αρχαίες αφηγήσεις για την ιερότητα του ξύλου, των φύλλων και της σκιάς, κι αγαπούσε τα δένδρα σαν αδέλφια του που περιποιούνταν τα πνευμόνια και τις ψυχές όλων των ανθρώπων με τιμή. «Φοβάμαι», αποκρίθηκε στο δένδρο με παρρησία, «η οικογένεια έχει κανονίσει να πάρω για γυναίκα μου μια υπέροχη κοπέλα, την οποία και ερωτεύτηκα κεραυνοβόλα, κι αναρωτιέμαι αν πάντοτε θα την αγαπώ όπως τώρα κι αν πάντοτε θα με αγαπάει κι εκείνη». «Γιατί να πάψει η αγάπη σας;», ρώτησε το δένδρο. «Δεν ξέρω, οι άνθρωποι αλλάζουν, οι επιθυμίες αλλάζουν και οι αρχαίες αφηγήσεις λένε πως μόνον όποιος προσαρμόζεται επιβιώνει. Εγώ, όμως, δεν τις θέλω τις αλλαγές, θέλω τα πράγματα να μένουν όπως είναι». «Δεν είναι πρόβλημα αυτό, γενναίε πολεμιστή», αποκρίθηκε το δένδρο καθώς ένα δροσερό αεράκι χάιδεψε το πλούσιο φύλλωμά του. «Εγώ βρίσκομαι σε αυτή τη γη διακόσια πενήντα εκατομμύρια χρόνια και δεν έχω αλλάξει». Εντυπωσιάσθηκε ο τολμηρός σαμουράι με την ηλικία του δένδρου και ρώτησε με ζωηρό ενδιαφέρον «πες μου το μυστικό σου, δένδρο των μεγααιώνων». «Δεν υπάρχει συνταγή για να ανταποκριθείς στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, γενναίε πολεμιστή. Μπορείς στο βωμό της αλλαγής να προσφέρεις την αλλαγή ή τη σταθερότητα, είναι η τύχη που θα κρίνει αν η προσφορά σου θα γενεί αειφορική. Ο γάμος είναι ούτως ή άλλως μια παράξενη συμφωνία μεταξύ δυο ανθρώπων, πως θα θέλουν πάντοτε να βαδίζουνε μαζί. Αν θέλεις να προσφέρεις σε αυτόν τη σταθερότητα, κοίταξε στα μάτια το υπέροχο κορίτσι σου ακριβώς πριν το παντρευτείς και πες του ότι υπόσχεσαι να στέκεσαι δίπλα του πάντα, ως αυτός που γνωρίζει κι όχι άλλος». Τα λόγια του δένδρου χαράχτηκαν στην ψυχή του έντιμου σαμουράι που απεχθανόταν τις αλλαγές κι ήθελε με τους ίδιους τρόπους και τις ίδιες αρχές να αντέχει σε όλες τις θεομηνίες, τις βροχές, τους κεραυνούς, τους ανεμοστρόβιλους, τους σεισμούς, τις πλημμύρες και τις πυρηνικές εκρήξεις. Κρατώντας το κορίτσι του πριν από το μυστήριο και κοιτάζοντάς το βαθιά μέσα στα μάτια, είπε: «υπόσχομαι να είμαι πάντοτε αυτός που παντρεύεσαι αυτή τη στιγμή και όχι άλλος, ακόμη κι όταν ο καιρός θα μας έχει προσπεράσει». Δύσκολος πολύ ήταν ο αρχαίος πολεμιστής, μα το κορίτσι δεν έφυγε από το πλάι του, όπως πρέπει σε όλους τους ανθρώπους που το λόγο τους προσφέρουν με τιμή στο βωμό της τύχης. (περισσότερα…)

*

Από τα τρία Μεγάλα Ερωτήματα («γιατί υπάρχει κόσμος; γιατί υπάρχει ζωή; γιατί υπάρχει συνείδηση;») μόνο το δεύτερο είναι πράγματι ενδιαφέρον. Το πρώτο («γιατί υπάρχει κόσμος;») δεν επιδέχεται απάντηση συμβατή με τις νοητικές μας δυνατότητες. Είτε ο κόσμος είναι κτιστός είτε άκτιστος, είτε γεννιέται από ένα Πρώτο Κινούν είτε από τους κόλπους του Μηδενός, στην ουσία κάθε απόκριση μας είναι ασύλληπτη – καταπώς η έννοια του θεού· η κοσμολογία καταλήγει αδήριτα στην θεολογία.

Το τρίτο ερώτημα («γιατί υπάρχει συνείδηση;») είναι το πιο εύκολα απαντήσιμο. Όπως δείχνει η επικράτηση του homo sapiens sapiens στον πλανήτη, υπό ορισμένες συνθήκες η συνείδηση είναι ασφαλώς εξελικτικό πλεονέκτημα – βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον, αυτά τα 200.000 χρόνια που υπάρχουμε εμείς, οι άμεσοι πρόδρομοι και οι κοντινότεροι συγγενείς μας. Όπως ακριβώς τα δυνατά νύχια στους δεινοσαύρους ή το ασπόνδυλο σώμα στους τριλοβίτες (είδη που κυριάρχησαν για διάστημα ασύγκριτα μεγαλύτερο απ’ ό,τι ώς σήμερα ο άνθρωπος). Ότι από τα ένα ώς τέσσερα δισεκατομμύρια έμβια είδη που έζησαν στην γη, ή απ’ τα εκατομμύρια που ενδεχομένως ζουν σήμερα, ο άνθρωπος φαίνεται να είναι το μόνο είδος που ανέπτυξε συνείδηση, μοιάζει να ευνοεί μιαν εξήγηση βασισμένη στην «ανθρωπική αρχή», την μοναδικότητα του ανθρώπου δηλαδή. Όμως είναι στο πλαίσιο της στατιστικής πιθανότητας. Αν μάλιστα το είδος μας με την συμπεριφορά του οδηγεί στην μαζική εξάλειψη του εαυτού του και γενικά της ζωής στον πλανήτη, όπως λένε οι βιολόγοι (ανθρωπόκαινο, έκτη μαζική εξάλειψη…), έχουμε ίσως μιαν απάντηση και στο ερώτημα γιατί δεν έχουμε ανακαλύψει κάποια άλλη νοήμονα ζωή στο σύμπαν: η συνείδηση είναι βιολογικό γνώρισμα αυτοκαταστροφικό. (Οι ποιητές, βέβαια, έχουν φτάσει στο ίδιο συμπέρασμα πολύ νωρίτερα.)

Το μόνο ερώτημα που μένει συνεπώς σημαντικό και επείγον είναι το μεσαίο: γιατί υπάρχει ζωή; Γιατί ο Κόσμος (ή τα συνώνυμά του: ο Θεός, ο Χρόνος, η Ενέργεια, η Ύλη, το κοσμογόνο Μηδέν) δεν αρκούνται στην φαντασμαγορία των ήλιων και των αστερισμών, στα περιδινούμενα πάλσαρ και ηλεκτρόνια, στους αέριους ή βραχώδεις πλανήτες, στην αλφαβήτα των χημικών στοιχείων, στις λάβες των ηφαιστείων και στους πάγους των κομητών, στην παγχρωμία του φωτός και στην τυφλότητα του διαστημικού σκότους, γιατί δεν επαναπαύονται στην άτρωτη αιωνιότητα των ακτινοβολιών και των εσχάτων σωματιδίων; (περισσότερα…)

*

του CΟLΙΝ WRΙGΗΤ

Το τρανσεξουαλικό κίνημα έχει προκαλέσει σύγχυση σε πολλούς ευφυείς ανθρώπους ως προς το φύλο. Είναι οι κατηγορίες του ανθρώπινου φύλου κάτι το εμπειρικά πραγματικό, αμετάβλητο και δυαδικό ή είναι απλώς «κοινωνικές κατασκευές»; Το ερώτημα έχει επιπτώσεις στην πολιτική της νομικής και της υγειονομικής προστασίας των πολιτών, συμπεριλαμβανομένου του ζητήματος κατά πόσον άρρενες μπορούν να αγωνίζονται σε αθλήματα γυναικών, να κρατούνται σε γυναικείες φυλακές και να έχουν πρόσβαση σε χώρους που ιστορικά για λόγους δικαιοσύνης και ασφάλειας διαχωρίζονται με βάση το φύλο.

Όταν οι βιολόγοι λέμε ότι το φύλο είναι δυαδικό, εννοούμε κάτι απλό: υπάρχουν μόνο δύο φύλα. Αυτό ισχύει σε όλο το φυτικό και ζωικό βασίλειο. Το φύλο ενός οργανισμού ορίζεται από τον τύπο του γαμέτη του (σπέρμα ή ωάριο). Τα αρσενικά παράγουν σπερματοζωάρια ή μικρούς γαμέτες, τα θηλυκά ωάρια ή μεγάλους γαμέτες. Επειδή δεν υπάρχει τρίτος τύπος γαμετών, υπάρχουν μόνο δύο φύλα. Το φύλο είναι δυαδικό.

Τα βιολογικώς ερμαφρόδιτα άτομα, των οποίων τα γεννητικά όργανα εμφανίζονται διφορούμενα ή μικτά, δεν αναιρούν τη δυαδικότητα του φύλου. Πολλοί ιδεολόγοι του φύλου, ωστόσο, ισχυρίζονται λανθασμένα ότι η ύπαρξη τέτοιων οριακών καταστάσεων καθιστά τις κατηγορίες «αρσενικό» και «θηλυκό» αυθαίρετες και χωρίς νόημα. Στο βιβλίο της Οι ερμαφρόδιτοι και η ιατρική επινόηση του φύλου (1998), η ιστορικός της επιστήμης Άλις Ντρέγκερ γράφει:

«Ο ερμαφροδιτισμός προκαλεί μεγάλη σύγχυση, επειδή η ανακάλυψη ενός ερμαφρόδιτου σώματος εγείρει αμφιβολίες όχι μόνο για το συγκεκριμένο σώμα, αλλά για όλα τα σώματα. Το υπό ερώτηση σώμα μάς αναγκάζει να αναρωτηθούμε τι ακριβώς είναι αυτό –αν υπάρχει– που καθιστά το φύλο των υπολοίπων από εμάς αδιαμφισβήτητο».

Στην πραγματικότητα, η ύπαρξη τέτοιων σπανιότατων και οριακών περιπτώσεων ερμαφροδιτισμού δεν εγείρει ερωτήματα για το φύλο όλων των άλλων ανθρώπων, ακριβώς όπως η ύπαρξη της αυγής και του δειλινού δεν εγείρει αμφιβολίες για τη μέρα και τη νύχτα. Για τη συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων, το φύλο τους είναι προφανές. Και η κοινωνία μας δεν βιώνει ένα ξαφνικό δραματικό κύμα ανθρώπων που γεννιούνται με διφορούμενα γεννητικά όργανα. Βιώνουμε ένα κύμα ανθρώπων που ενώ ανήκουν αναμφισβήτητα στο ένα φύλο, ισχυρίζονται ότι «ταυτίζονται» με το αντίθετο φύλο ή με κάτι άλλο πέραν του αρσενικού ή του θηλυκού. (περισσότερα…)

*

του ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΟΥΖΑΚΗ

Βρίσκομαι σε μια υπέροχη αίθουσα ενός ιστορικού σχολείου. Στην αιχμή απολήξεως της συνέντευξης ερωτώμαι γιατί ένας μαθητής πρέπει να παρακολουθήσει το μάθημά μου. Στο νου μου έρχεται η παιδική μου εικόνα, πολύ πριν η βιολογία έρθει στη ζωή μου.

Μισούσα τον αριθμό δεκατρία επειδή ήταν γρουσούζικος. Δε γνώριζα, όμως, ότι ο Μπ. Φ. Σκίννερ έκλεισε περιστέρια σε κλουβιά που περιείχαν ένα πλήκτρο, το οποίο, όταν πατιόταν από τους ράμφος τους, έστελνε τροφή μες στο κλουβί˙ αγνοούσα ότι ο νους των περιστεριών ανακάλυψε αυτό το μηχανισμό τροφοδοσίας, οπότε τα πτηνά πατούσαν το κουμπί για να σβήσουν την πείνα τους. Όταν, όμως, ο επιστήμονας αποσυνέδεσε την παροχή τροφής από το πάτημα του κουμπιού, τα περιστέρια άρχισαν να συνδέουν άλλες συμπεριφορές τους με την παροχή τροφής. Νόμιζε το περιστέρι ότι το πού κοιτούσε σχετιζόταν με την παροχή τροφής˙ όμως έκανε λάθος. Ο νους του περιστεριού, όπως κι ο νους του ανθρώπου, αναζητά αυθόρμητα συσχετίσεις. Οι λανθασμένες συσχετίσεις είναι οι προλήψεις που όλοι γνωρίζουμε: μοχθηροί αριθμοί, μαύρες γάτες, σπασμένοι καθρέφτες: ανοησίες που η βιολογία αποδόμησε μέσα μου με κρότο.

Μισούσα κάθε πεντάμορφη που απορρίπτει το τέρας. Αγνοούσα, όμως, ότι η έλξη δεν είναι επιλογή, αλλά δύναμη επιβίωσης και πρόκρισης γονιδίων που σχετίζονται με την αντίσταση σε ασθένειες, την αναπτυξιακή σταθερότητα, τη σωματική ευρωστία, κι ότι σχετίζεται άμεσα με τη γενετική ιδιοσυστασία. Το πείραμα της Τζούντιθ Λανγκλουά που έδειξε ότι βρέφη προσηλώνουν στατιστικώς σημαντικά περισσότερο το βλέμμα τους σε προεπιλεγμένες ως ελκυστικές φωτογραφίες ενηλίκων σε σχέση με προεπιλεγμένες ως μη ελκυστικές ζύμωσε μέσα μου ό,τι θεωρούσα σκληρότητα και ξιπασιά σε έναν ωκεανό κατανόησης για εκείνη. Όχι, η πεντάμορφη που απορρίπτει το τέρας δεν ήταν άκαρδη, δεν ήταν καν ελεύθερη, απλώς εν αγνοία της έτεινε να εξυπηρετήσει την επιβίωση του είδους με έναν τρόπο που, παρεμπιπτόντως, πλήγωνε το τέρας. (περισσότερα…)