Άποψη του ναού του Αγίου Αβερκίου, άλλοτε καθολικού της μονής των Ηλίου Βωμών ή Ελεγμών, στο τωρινό χωριό Κurşunlu της Προποντίδας.
~.~
ΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ #16
Εκλογή κειμένων-Επιμέλεια στήλης
ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΛΛΗΣ
«Καὶ καινὸν οὐδέν, εἰ λαλεῖ σοι καὶ τάφος· ἡ γὰρ γραφὴ κράζοντας οἶδε τοὺς λίθους»: οι στίχοι αυτοί του Θεόδωρου Πρόδρομου, του Βυζαντινού ποιητή του 12ου αιώνα, μας θυμίζουν ότι ο γραπτός λόγος έχει τη δύναμη να κάνει ακόμα και τις πέτρες να μιλούν. Η αρχαιότητα μας κληροδότησε χιλιάδες επιγραφές σε λίθο, με ποικίλο περιεχόμενο. Κατά τους χρόνους της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της κοινώς γνωστής ως Βυζάντιο, ο αριθμός τους μπορεί να μειώθηκε αισθητά, δεν έπαυσαν όμως να είναι παρούσες και δεν υστερούν ούτε ως ιστορικά τεκμήρια, ούτε ως μνημεία της γλώσσας και της λογοτεχνίας της περιόδου. Η μικρή εκλογή που αναπτύσσουμε εδώ, στοχεύει στο να κάνει ευρύτερα γνωστές τις βυζαντινές επιγραφές των μεσαιωνικών χρόνων, μέσα από μια επιλογή κειμένων διαφόρων ειδών, προερχόμενων από διαφορετικές περιοχές της αλλοτινής βασιλείας των Ρωμαίων.
~.~
Μέμνησθε τῆς ἀγάπης
Στις ακτές της Προποντίδας, ανάμεσα στην Κίο και τα Μουδανιά, τόπους συνδεδεμένους με τις πικρές σεπτεμβριανές μνήμες του 1922, βρίσκεται το ελληνικό ως τότε χωριό των Ελεγμών ή Ελιγμών, που ονομάζεται τώρα Kurşunlu. Eπάνω σχεδόν στην ακτή, δίπλα στο μικρό παντοπωλείο Manastir Market, στέκουν ακόμη τα ερείπια της περιώνυμης κάποτε βυζαντινής μονής της Θεοτόκου των Ηλίου Βωμών ή Ελεγμών. Τα σημαντικότερα κατάλοιπα είναι αυτά του καθολικού, που είχε αφιερωθεί σε νεότερους χρόνους στον άγιο Αβέρκιο. Το δίχως πια τρούλο, γυμνό κουφάρι του ναού, ξεχωρίζει για την υψηλή ποιότητα της αρχιτεκτονικής και της όλης κατασκευής του, και σχετίζεται με την ανακαίνιση της μονής κατά τον 12ο αιώνα, από τον Νικηφόρο Μυστικό. Ο τελευταίος συνέταξε το 1162 το Τυπικόν της —τον κανονισμό λειτουργίας της— το οποίο σώζεται σήμερα σε χειρόγραφο της μονής της Πάτμου. Η ευρύτερη περιοχή είχε μακρά παράδοση στον μοναχισμό. Ο Όλυμπος της Βιθυνίας (σήμερα Uludağ), λίγο νότια από τις ακτές, ήταν ένα ιερό όρος που έφτασε κάποτε να φιλοξενεί γύρω στα 50 μοναστήρια, ορισμένα εκ των οποίων έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην έριδα της Εικονομαχίας.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, στο νεκροταφείο των Ελεγμών ανακαλύφθηκε τυχαία μια μεγάλη μαρμάρινη ταφόπλακα με επιγραφή, που προερχόταν όπως όλα δείχνουν από το παλαιό βυζαντινό μοναστήρι. Σήμερα κείτεται κομματιασμένη έξω από τα ερείπια του Αγίου Αβερκίου. Το κείμενο αποκαθίσταται ως εξής:
Ἀδελφοί μου πνευματικοί,
μή μου ἐπιλάθεσθε
ὅταν προσεύχεσθε
βλέποντές μου τάφον·
μέμνησθε τῆς ἀγάπης
καὶ ἱκετεύσατε Χριστὸν
ὅπως κατασταθῶ
μετὰ τῶν δικαίων.
Ἐκοιμήθη ὁ μοναχὸς Ἰωάννης καθηγούμενος
τῆς μονῆς ταύτης καὶ ἀρχιμανδρίτης
τοῦ Ὀλύμπου ὄρους μηνὶ Δεκεμβρίῳ λ΄,
ἡμέρᾳ β΄, ἰνδικτιῶνι ιε΄, ἔτει ͵ςψε’.
Η επιγραφή χωρίζεται σε δύο μέρη· στο πρώτο ο νεκρός απευθύνεται προς τους συμμοναστές του σε πρώτο πρόσωπο. Ζητά να μην τον ξεχνούν όταν προσεύχονται, αλλά να θυμούνται την αγάπη που μοιράζονταν και να μεσιτεύουν γι’ αυτόν στον Χριστό, υπέρ της σωτηρίας του. Η επίκληση στην αγάπη δεν είναι σπάνια στο περιβάλλον του μοναχισμού· «εἰ ἀγαπᾶτέ με τέκνα μου, καὶ τῆς ἀγάπης μου μέμνησθε, τὰς ἐντολάς μου φυλάξατε», παραγγέλει ο όσιος Αθανάσιος στο Τυπικόν της Μεγίστης Λαύρας, δύο αιώνες νωρίτερα. Το κείμενο της επιγραφής είναι ως εδώ χαραγμένο με καλοσχεδιασμένα κεφαλαία γράμματα, που φέρουν σημεία στίξης. Το όνομα του Χριστού έχει σβηστεί σε δεύτερη φάση, με επιμέλεια, άγνωστο για ποιόν λόγο — η θραύση του λίθου στο σημείο αυτό, δεν μας επιτρέπει να καταλάβουμε.
Στη συνέχεια το ύφος αλλάζει: ο λόγος γίνεται ουδέτερος και καταγράφει με τυπική ακρίβεια την ταυτότητα του νεκρού και τον χρόνο της εκδημίας του. Ο νεκρός ήταν ο ηγούμενος τῆς μονῆς ταύτης, ονομαζόταν Ιωάννης (ή Ιωακείμ) και κατείχε το αξίωμα του ἀρχιμανδρίτη τοῦ Ὀλύμπου ὄρους, το οποίο σημαίνει ότι αποτελούσε την κεφαλή των μοναστικών κοινοτήτων του ιερού βουνού. Ο θάνατός του συνέβη τη Δευτέρα 30 Δεκεμβρίου, στην 15η ινδικτιώνα, κατά το έτος 6705 από κτίσεως κόσμου, που αντιστοιχεί στο 1196 μετά Χριστόν. Είναι ενδιαφέρον ότι σε αυτό το δεύτερο μέρος της επιγραφής, εκτός από το ύφος αλλάζει και ο τύπος των γραμμάτων, που γίνονται σταδιακά μεγαλύτερα και πιο εξεζετημένα και καλλιγραφικά, ενώ οι περισσότερες λέξεις παρατίθενται συντετμημένες. Αυτή η επιλογή παραπέμπει στον τρόπο με τον οποίο υπογράφονταν επίσημα έγγραφα της εποχής.
Η εξομολογητική, συναισθηματική επίκληση της αγάπης από τον ηγούμενο, δεν συνηθίζεται σε επιγραφές τέτοιου είδους. Δεν αποκλείεται να ετοίμασε ο ίδιος το κείμενο, όσο βρισκόταν εν ζωή. Αν και δεν είναι πρωτότυπη στη σύλληψή της, αυτή η επίκληση υπονοεί έναν βαθύ δεσμό των μελών της μοναστικής κοινότητας που ζούσε στις ακτές της Προποντίδας, μία γενιά μετά την επανίδρυσή της από τον Νικηφόρο Μυστικό. Η ζωή της μονής συνεχίστηκε, με πολλά διαλείμματα και κλυδωνισμούς, ως το μοιραίο 1922. Ο Ιωάννης μνημονεύεται πλέον μόνο περιστασιακά, από αρχαιολόγους και επιγραφικούς.
*
*
Η επιγραφή του ηγουμένου Ιωάννη (ή Ιωακείμ), του 1196· σήμερα έχει θραυστεί σε περισσότερα κομμάτια.
Η επιγραφή παρουσιάστηκε πρώτη φορά το 1894 στο δεύτερο τεύχος του Δελτίου τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἐταιρείας από τον Παναγιώτη Καστριώτη και έκτοτε έχει αναδημοσιευθεί πολλές φορές. Εδώ μεταφέρεται χωρίς τα επιγραφικά σύμβολα. Η καθιερωμένη ανάγνωση του έβδομου στίχου — ὅπως κατασταθῶ — δεν δείχνει να συμφωνεί ακριβώς με τα αποσπασματικά σωζόμενα στο σημείο αυτό γράμματα. Ίσως θα ήταν ορθότερο το ὅπως κατατάξῃ τὸ πνεῦμά μου.
H φωτογραφία του ναού προέρχεται από την ιστοσελίδα της Γενικής Διεύθυνσης Πολιτιστικών Αγαθών και Μουσείων της Τουρκίας και της επιγραφής από τον τόμο του 1998 του περιοδικού Cahiers Archéologiques.
*
*
*
