Από το Δαχτυλίδι ως τις Πέντε Καμάρες

Προπολεμική καρτ-ποστάλ με τις Καμάρες και το τρένο της Κηφισιάς. Η υδατογέφυρα κατεδαφίστηκε όταν η γραμμή έγινε ηλεκτροκίνητη.

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΛΛΗ

Η γλώσσα έχει τη δύναμη να ονοματίζει κάθε τί το νέο, με εκπληκτική ταχύτητα. Ο,τιδήποτε προβάλλει στο τοπίο, προσδιορίζεται σχεδόν αυτόματα με μία λέξη, η οποία μοιάζει να αναδύεται συγχρόνως και υποσυνείδητα στον νου χιλιάδων ανθρώπων, σαν μια μυστική μεταξύ τους συμφωνία. Έτσι «βαπτίζεται» για παράδειγμα κάθε νέο τεχνικό έργο που εμφανίζεται στον ορίζοντα της πόλης ή της υπαίθρου, ενστικτωδώς και με αφοπλιστική ευστοχία.

Αυτή τη διαδικασία αντιπροσωπεύει το Δαχτυλίδι της λεωφόρου Κηφισίας (ή Κηφισιάς, επί το ορθότερον), ένα από τα πιο καινούρια τοπωνύμια στο λεκανοπέδιο της Αθήνας. Ο κυκλικός κόμβος επάνω από τον κεντρικό άξονα της λεωφόρου και την Αττική Οδό, είναι ένας τέλειος κρίκος με τέσσερις εισόδους και τέσσερις εξόδους. Πριν καλά-καλά ολοκληρωθεί, ταυτίστηκε γλωσσικά με ένα δαχτυλίδι – ίσως το πιο οικείο στον σημερινό άνθρωπο αντικείμενο με ακριβές σχήμα κύκλου. Η ονομασία αυτή δεν συμπίπτει ασφαλώς με τον προσδιορισμό της κατασκευής σε επίσημα έγγραφα ή στην επιστημονική ορολογία, αλλά έχει επικρατήσει απόλυτα στην καθομιλουμένη.

Το φαινόμενο δεν είναι ασφαλώς νέο· αν προχωρήσει κανείς λίγο παρακάτω στην ίδια λεωφόρο, θα συναντήσει τα Σίδερα του Χαλανδρίου. Με αυτό το ουσιαστικό, σε πληθυντικό αριθμό, αποκλήθηκαν οι γραμμές του σιδηροδρόμου του Λαυρίου, ο οποίος από το 1885 διερχόταν από το Χαλάνδρι για να συνεχίσει προς τα Μεσόγεια και τον τελικό του προορισμό. Η υλικότητα ήταν αυτή που κέντρισε εδώ το γλωσσικό αισθητήριο και γέννησε το νέο τοπωνύμιο. Οι γραμμές ξηλώθηκαν πριν από πολλά χρόνια –το τρένο του Λαυρίου έπαψε να λειτουργεί το 1963– και στη θέση τους μένει μόνο η παράδοξα πλατιά πράσινη νησίδα των οδών Καποδιστρίου και Παπανικολή. Το τοπωνύμιο όμως επιβίωσε της εξαφάνισης της πηγής του.

Στον σιδηρόδρομο του Λαυρίου οφείλεται άλλη μια, παρόμοια ονοματοδοσία. Δυτικά από τα Σίδερα, λίγο μετά το Ολυμπιακό Στάδιο, βρίσκεται η συνοικία Ψαλίδι. Σε αυτό το σημείο χωρίζονταν οι γραμμές του Λαυρίου από εκείνες της Κηφισιάς, που ολοκληρώθηκαν επίσης το 1885. Το πρώτο πράγμα που έφερε στον νου το άνοιγμα των χωριζόμενων σιδηροτροχιών, ήταν ένα ανοιχτό ψαλίδι· εδώ υπερίσχυσε λοιπόν το σχήμα. Ο όρος χρησιμοποιείται βέβαια στη γλώσσα των σιδηροδρομικών, για πολλών ειδών παρακάμψεις των γραμμών, φαίνεται όμως δύσκολο να πέρασε από τη δική τους τεχνική ορολογία στους χωρικούς που καλλιεργούσαν τότε τη γύρω περιοχή.

Με τη σειρά του, το τρένο της Κηφισιάς γέννησε στην πορεία του άλλα τοπωνύμια αυτού του είδους. Στο ύψος του σημερινού Νοσοκομείου ΚΑΤ, το όρυγμα του σιδηροδρόμου έκοψε κάθετα το μεγάλο αυλάκι που μετέφερε το ποτιστικό νερό του Κεφαλαρίου προς τα περιβόλια του Αμαρουσίου και του Ηρακλείου. Για την αποκατάσταση της ροής κτίστηκε μία πέτρινη υδατογέφυρα, με ένα μεγάλο και μερικά μικρά τόξα. Την κατασκευή αυτή οι χωρικοί του Αμαρουσίου και της Κηφισιάς την ονόμασαν Καμάρες. Λίγο μετά την οικοδόμησή τους, οι Καμάρες χρησιμοποιούνταν ήδη ως τοπογραφικός προσδιορισμός σε προικοσύμφωνα και συμβόλαια για κτήματα που βρίσκονταν στη γύρω περιοχή.

Καμάρα αποκαλούσε το λαϊκό γλωσσικό αισθητήριο κάθε είδους τοξωτή δομή· η γενική αυτή ονομασία μπορούσε όμως να εξειδικευτεί, λιτά και εύστοχα. Η ευρύτερη περιοχή της διαδρομής μας, προσφέρει ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Το 1838, η Sophie de Marbois, η περίφημη δούκισσα της Πλακεντίας, έχτισε μία γέφυρα με πέντε τόξα στο ρέμα των έρημων τότε Μελισσίων, για να επισκέπτεται τις ιδιοκτησίες της στην Πεντέλη και να έχει πρόσβαση στα λατομεία του μαρμάρου. Επρόκειτο για την πρώτη μάλλον μεγάλη γέφυρα των νεότερων χρόνων σε όλη την Αττική. Οι κάτοικοι των κοντινών χωριών που διέρχονταν από εκεί, βοσκοί, μελισσοκόμοι και συλλέκτες ρετσινιού, την ονόμασαν Πέντε Καμάρες, απαριθμώντας ακριβώς τα τόξα της.

Σε αυτό τον θαυμαστό μηχανισμό οφείλονται πολλά από τα χιλιάδες τοπωνύμια που δίνουν όνομα και ταυτότητα ακόμα και στην πιο μικρή και απόμερη τοποθεσία της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών, σε όλες τις γλώσσες και διαλέκτους που μιλήθηκαν εδώ. Οι επαΐοντες της γλωσσολογίας τον έχουν σίγουρα αναλύσει σε βάθος και σε όλες του τις παραμέτρους. Μια από τις τελευταίες, ίσως επιφανειακή αλλά όχι ασήμαντη, είναι η αίσθηση του μοιράσματος, της γέφυρας με τις περασμένες γενεές: τον κυκλικό κόμβο θα τον λέγαμε αμέσως Δαχτυλίδι, και σήμερα, και κατά τον 19ο αιώνα, και ακόμα πιο πίσω.