Παγκόσμια Ημέρα Μυθιστορήματος – Μια πρόταση

*

του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΣΩΝΙΤΗ

Φέτος στην εκδήλωση για την Παγκόσμια Ημέρα της Ποίησης στον Ιανό, διάβασα, όπως και πέρσι, λίγους στίχους από δύο ποιήματά μου που περιέχονται στο μυθιστόρημά μου Καθαρμοί, τον τρίτο τόμο της τριλογίας μου, «Πένθος και Έξαρση» – οι άλλοι τόμοι: Εκτέλεση, Εκδίκηση, από τις Εκδόσεις Πατάκη. Παραθέτω λίγα στιχάκια: Στο πρώτο ένα πουλί φτάνει στην βομβαρδισμένη, κατεχόμενη, αποκλεισμένη Αμμόχωστο: «Μικρό πουλί μαύρο πουλί, με μαύρο ράμφος και φτερά, πουλί με γλώσσα μαύρη και μαύρα μάτια κόκκινα, πουλί πουλάκι της νυκτός, τι θες και φτερουγάεις στης μαύρης Αμμοχώστου μας την έρμη αφτερούγητη, τη μαύρη ερημιά…»

Στο δεύτερο που διάβασα φέτος, γυναίκες πανηγυρίζουν την γέννηση ενός αγοριού, όπως θα πανηγύριζαν οι άνδρες την γέννηση ενός κοριτσιού: «Ένας άντρας γεννήθηκε, γυναίκες … φαλλός σας ζητάει νιούτσικος …βάλτε λεμονανθούς στα στήθια σας … βάλτε κραγιόν από παπαρούνες … ντυθείτε κερασιές, κοράσια, ντυθείτε τρελλές ροδιές … μωρέ χαρές το νιάνιαρο, μωρ’ δεν χορταίνεις να τον βλέπεις … βαθιά κολύμπα παλληκάρι μας, του λόγου σου μη λογαριάζεις βάθια … ο κόσμος είν’ ωραίος ο φαλλός σαν είν’ γενναίος, κι όλη πλάση ευωδιάζει η σχισμή σαν το προστάζει.»

Καθώς διάβαζα τους στίχους αυτούς, σκέφθηκα γιατί να μην καθιερωθεί η Παγκόσμια Ημέρα Μυθιστορήματος; Δεν το χρωστάμε στην τέχνη-επιστήμη του μυθιστορήματος που μαζί με την ποίηση είναι τα πρώτα, μεταξύ ίσων, λογοτεχνικά είδη, με τεράστια επίδραση στην παγκόσμια ψυχή και στον άνθρωπο; Δεν θα τιμήσουμε όμως ταυτόχρονα και τον ελληνικό πολιτισμό και παράδοση, αφού το μυθιστόρημα είναι ελληνική επινόηση; Ο πρώτος οιονεί μυθιστοριογράφος, ο πρώτος που επινόησε μια ιστορία για να ξεδιπλώσει τις απόψεις του είναι, πιστεύω, ο Παρμενίδης, στην πρώτη στροφή, 1-30, του κοσμολογικού του ποιήματος Περί φύσεως (συμβατική μεταγενέστερη ονομασία, δεν ξέρουμε την πρωτότυπη), στην οποία μια Θεά πάνω σε μια άμαξα οδηγεί τον αφηγητή στην αλήθεια του κόσμου: Να πώς, σε μετάφραση του αείμνηστου καθηγητή φιλοσοφίας, φίλου Βασίλη Κύρκου (δίδαξε και στην σχολή σεμιναρίων μας Ανοιχτή Τέχνη) που απέδωσε (Εκδ. Παπαδήμα, 2011) για πρώτη φορά στην νεοελληνική όλα τα Σωζόμενα των Προσωκρατικών Φιλοσόφων, κατά την μνημειώδη έκδοση του Ντιλς (και Κρανζ), αλλά δεν αξιώθηκε όχι βραβείο μετάφρασης αλλά ούτε υποψηφιότητας καν, τα σάρωνε όλα εκείνα τα χρόνια η ρηξικέλευθη μετάφραση του «Γλαυκώπις Αθηνά» ως «η Αθηνά τα μάτια λάμποντας». Λοιπόν:

«Οι φοράδες που με φέρνουν όπου ποθεί η ψυχή μου, με οδήγησαν, αφού με έβαλαν οι οδηγήτριες Θεές στην περίφημη οδό, αυτήν που τον άνθρωπο τον γνωστικό σ’ όλον τον κόσμο φέρνει. σ’ αυτόν τον κόσμο βρέθηκα· εκεί με φέραν οι φρόνιμες φοράδες σέρνοντας το άρμα, και οι κόρες την οδό διαφέντευαν. Ο άξονας στους τροχούς στριγγό ήχο έβγαζε, αναμμένος (γιατί τον πίεζαν οι τορνευτοί τροχοί κι απ’ τις δύο μεριές), καθώς του Ήλιου οι θυγατέρες βιάζονταν να μ’ οδηγήσουν…»

Και έπεται τροπαιούχος ο Αριστοφάνης, του οποίου όλες οι κωμωδίες είναι επινοημένες ιστορίες (πιθανόν και των προηγηθέντων: Σουσαρίωνα, Επίχαρμου, Κρατίνου, Ευπόλιδα – είχαν βγάλει αποσπάσματά του οι εκδόσεις Δελφίνι), σε αντίθεση με τους τραγικούς που, συνήως, αναπλάθουν γνωστές ιστορίες, με εξαιρέσεις σπουδαίες, τις Φοίνισσες του Φρυνίχου (δεν έχει σωθεί τίποτε απ’ το έργο του, εκτός από το I 388 K) και τους Πέρσες του Αισχύλου, εξαιρετικές επινοήσεις –συλλήψεις και οι δύο:

Οι νικητές Έλληνες δίνουν τον λόγο στους ηττηθέντες Πέρσες και Φοίνικες, ακούνε τον θρήνο τους, όπως κάνει το δημοτικό για την καταστροφή του Δράμαλη: «Κλαίνε τ’ αχούρια γι’ άλογα και τα τζαμιά για Τούρκους, / κλαίει και μια χανούμισσα για το μοναχογιό της», και οι Γιώργος Φωτίδας, στίχοι, Μάρκος Βαμβακάρης, μουσική, στο τραγούδι «Βρε κορόϊδο Μουσσολίνι», 1940, Δεκέμβριος, αναφερόμενοι στους επιτεθέντες Ιταλούς: Τα καημένα τα παιδιά σου δεν τολμούν να πουν κουβέντα, τους ταράξατε στην πείνα συ, ο Τζιάνο και η Έλντα.

Για τις ανάγκες του σημειώματος, θα κάνω και μια (καταχρηστική) αναδρομή: Τα πρώτα μυθιστορήματα, με μορφή παραπλήσια προς την σημερινή, εμφανίσθηκαν την ελληνιστική περίοδο, μετά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ως πρώτο μυθιστόρημα μπορούμε να θεωρήσουμε το Αλεξάνδρου του Μακεδόνος Βίος και Πράξεις (α΄ νεοελληνική μετάφραση δική μου, Εκδόσεις Πατάκη 1999, 2000, επανέκδοση Το Βήμα 2008), που αποδίδεται στον (Ψευδο-)Καλλισθένη, ανηψιό του Αριστοτέλη, ο οποίος συμμετείχε στην εκστρατεία και κατέγραφε τα συμβάντα. Ακολούθησαν τα πασίγνωστα ελληνιστικά μυθιστορήματα, με πρώτο τα Μιλησιακά, του Αριστείδη του Μιλήσιου, το Δάφνις και Χλόη και πολλά άλλα.Εν συνέχεια καλλιέργησαν το είδος οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες: Πράξεις Παύλου και Θέκλης, (ψευδο-)Κλημέντεια, κ.ά. Ώσπου φτάνουμε στα ιπποτικά βυζαντινά μυθιστορήματα, τους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες.

Η σκυτάλη περνάει μετά στην Ευρώπη την περίοδο της Αναγέννησης, όταν εμφανίσθηκε το περιώνυμο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, το καύχημα της Ευρώπης, που ανέδειξε δεκάδες κορυφαίους και μεγαλοφυείς συγγραφείς και προσωπικότητες μέχρι την εποχή μας και εξαπλώθηκε σε όλες τις ηπείρους, όπου επίσης αναδείχθηκαν μεγάλοι συγγραφείς και προσωπικότητες. Σήμερα, το μυθιστόρημα είναι κυρίαρχο σε όλον τον κόσμο με πολλά είδη και υποείδη, αποτελεί ένα στιβαρό, εν εξελίξει πολιτιστικό επίτευγμα αλλά και έναν ισχυρότατο οικονομικό τομέα με τεράστιο κύκλο εργασιών, παγκοσμίως.

Με την Παγκόσμια Ημέρα Μυθιστορήματος, δεν θα τιμηθούν όμως μόνο οι τόσες εκατοντάδες σπουδαίοι συγγραφείς, Έλληνες και ξένοι, ανά τους αιώνες, τα δισεκατομμύρια των αναγνωστών και η ίδια παγκόσμια σκέψη και φαντασία. Θα ανακοπεί, ευελπιστώ, με την αναγκαστική αναγωγή στις ρίζες, και η φθίνουσα πορεία του μυθιστορήματος που τις τελευταίες δεκαετίες έχει ξεπέσει σε «μυθιστορηματικές» βιογραφίες γνωστών και άγνωστων προσώπων, δηλαδή μανάδων, πατεράδων, γιαγιάδων, κουνιάδων, συννυφάδων των συγγραφέων. Οι επαγγελματίες συγγραφείς έχουν μεγάλο μερίδιο ευθύνης, γιατί απ’ αυτούς ξεκίνησε η λαίλαπα των βιογραφιών και αυτοβιογραφιών.

Έτσι, αν η Ποίηση είναι μια Τέχνη που αυτοκτονεί, όπως γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης στο ομότιτλο δοκίμιό του, τότε επιτρέψτε μου να πω ότι το μυθιστόρημα έχει πέσει στον γκρεμό, προ πολλού. Όχι μόνο στην Ελλάδα, παγκοσμίως. Ανυπαρξία ηρώων, υποκατάστασή τους από ασήμαντους πρωταγωνιστές, ιστορίες καθημερινότητας, καμμία έξαρση, κανένα πάθος – απ’ όσα διαβάζω. Η Παγκόσμια Ημέρα μπορεί να επαναφέρει το μυθιστόρημα στον βατήρα του.

Από το 1996, που το έγραψα, πιστεύω, και πάντα θα πιστεύω, ότι το μυθιστόρημα περιγράφει πάθη ανθρώπων που υποφέρουν ενστερνιζόμενοι πάθη ιδεών και συναισθημάτων. Συμπληρώνω με τον ορισμό του Μπαλζάκ, νομίζω, και αν τον θυμάμαι καλά: Η ιστορία του ήρωα αντανακλά (και;) την ιστορία του έθνους του.

Την πρότασή μου αυτή, που υποβάλλω και ως εκπρόσωπος της σχολής «Ανοιχτή Τέχνη – Σεμινάρια, εκδόσεις, δράσεις για τις τέχνες και τον πολιτισμό», υπέβαλα επίσημα, την Τρίτη 8.4.2025, με ηλεκτρονική επιστολή μου στην Εταιρεία Ελλήνων Συγγραφέων, απευθυνόμενος στον αγαπητό πρόεδρο Ιωσήφ Βεντούρα τον οποίο ειδοποίησα προηγουμένως με τηλεφώνημα, και στην Εθνική Ελληνική Επιτροπή της Ουνέσκο. Κι αυτό γιατί με πρόταση του εγκάρδιου φίλου Βασίλη Βασιλικού στην Ουνέσκο, το 1997, (ήταν τότε μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδος στον Οργανισμό), καθιερώθηκε η Παγκόσμια Ήμερα Ποίησης, το 1999.

Μέχρι στιγμής δεν έχει απαντήσει κανείς τους. Ανάλογα με την στάση τους, ιδίως της Εταιρείας, θα καθορισθούν τα επόμενα βήματα. Γιατί, βέβαια, αρκετά πρέπει να γίνουν και πρέπει όλοι, συγγραφείς, ποιητές, εκδότες, βιβλιοπώλες (η πρόταση έχει και σημαντικότατη οικονομική παράμετρο), πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, εφημερίδες, να στηρίξουμε (και οι θεσμοί, βεβαίως) την σπουδαία τέχνη του μυθιστορήματος, την μοναχική, τιτάνια, ευγενική και ευδαίμονα μονομαχία του συγγραφέα με την γλώσσα, την σκέψη, τα θέματά του, την φαντασία του, τους επινοημένους ήρωές του και την αχαρτογράφητη ανθρώπινη ψυχή. Θα επανέλθω, ούτως ή άλλως.