*

ΠΕΡΑΣΤΙΚΑ & ΠΑΡΑΜΟΝΙΜΑ | 03:25
Καιρικά σχόλια από τον ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

Βαυκαλίζεται η ΕΕ ότι αν ξοδέψει μερικές εκατοντάδες δισ. ευρώ σε εξοπλισμούς θα αντιμετωπίσει το αμυντικό της έλλειμμα, τώρα που οι Αμερικανοί του Τραμπ της στρέφουν την πλάτη. Αυτό που κανείς από τους ιθύνοντές της δεν θέλει να δει είναι ότι ο στρατός και τα όπλα του είναι πράγματα δευτερεύοντα. Το πρώτιστο στη μάχη είναι αυτό που παλιά ονομάζαμε πολεμικό φρόνημα, η στρατιωτική κουλτούρα δηλαδή με την πιο ευρεία της έννοια, που ξεκινάει από τη γαλούχηση των μικρών παιδιών, ιδίως των αγοριών, και φτάνει στην προβολή ιδεωδών όπως ο πατριωτισμός και η αυτοθυσία.

Για λόγους που δεν είναι της στιγμής, ο δυτικός λιμπεραλισμός από τη δεκαετία του 1960 και μετά προέγραψε σταδιακά αυτά τα ιδεώδη, δωρίζοντάς τα στην νεοδεξιά, και συντελώντας έτσι τα μάλα στη γιγάντωσή της. Αρκεί να δει κανείς τα σχολικά εγχειρίδια, και εδώ σε μας, για να το διαπιστώσει. Και αρκεί να τα αντιπαραβάλλει με τα ανάλογά τους σε κράτη όπως το Ισραήλ, η Ρωσσία, η Ουκρανία, η Τουρκία, η Κίνα. Ακόμη και η ίδια η έννοια «πολεμικό φρόνημα» σήμερα εκλαμβάνεται ως «φασιστική» – σε πλήρη αγνόηση της ιστορίας, αφού τον αληθινό φασισμό το πολεμικό φρόνημα των λαών της Ανατολής και της Δύσης ήταν που τον συνέτριψε…

Δεν είναι τυχαίο ότι παρά την οικονομική και τεχνολογική τους υπεροχή οι ΗΠΑ δεν έχουν νικήσει σε κανέναν από τους μείζονες πολέμους στους οποίους συμμετείχαν τις τελευταίες δεκαετίες. Ούτε βέβαια ότι η Ευρώπη, από την κρίση του Σουέζ και εντεύθεν, με την εξαίρεση ίσως του πολέμου στα Φώκλαντ, εκπαραθυρώνεται από παντού – τελευταία οι Γάλλοι από την υποσαχάρια Αφρική.

Ποιοι θα κληθούν να χειριστούν όλα αυτά τα πανάκριβα εξοπλιστικά «πακέτα», αυτό είναι το ερώτημα. Για την ώρα, οι Ευρωπαίοι ούτε τους τωρινούς αναιμικούς στρατούς τους δεν καταφέρνουν να στελεχώσουν…

///

Ο θεός αγάπη εστί, διδάσκει ο Ιωάννης. Και η αγάπη; Αδυναμία! τον συμπληρώνει, εκ πείρας, ο Μπρεχτ. Σημαίνει άραγε αυτό ότι ο Θεός της Αγάπης δεν μπορεί να είναι παρά εκ φύσεως αδύναμος; Πράγματι, «παντοαδύναμο» τον αποκαλεί σ’ έναν στίχο του ο Ηλίας Λάγιος.

(Ότι τον κόσμο ολόκληρο τον έφτιαξε η ανημπόρια ενός ερωτευμένου, τι όμορφη σκέψη ωστόσο…)

///

Ποιο υπήρξε ιστορικά το σημαντικότερο θέμα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Αν το ερώτημα ακούγεται ερεθιστικό, ωχριά εμπρός στην απάντηση: η εκδίκηση.

Τι άλλο είναι η Ιλιάδα, αν όχι μια αρμαθιά εκδικήσεων; Οι Έλληνες εκδικούνται τους Τρώες, ο Μενέλαος τον Πάρη, ο Αχιλλέας τον Αγαμέμνονα, ο Αχιλλέας τον Έκτορα, κ.ο.κ., κ.ο.κ. Τι είναι η Οδύσσεια παρά η ιστορία μιας εκδίκησης; Του Ποσειδώνα εις βάρος του πολυμήχανου βασιλιά της Ιθάκης γιατί τύφλωσε τον προσφιλή του γιο Πολύφημο. Και μιας δεύτερης: του ίδιου του Οδυσσέα αυτή τη φορά κατά των Μνηστήρων. Ποιο είναι το θέμα της Ορέστειας, της Μήδειας, της Εκάβης, του Αίαντα, της Ηλέκτρας, τόσων και τόσων τραγωδιών; Ποιο είναι το θέμα των Ιερών Γραφών του μονοθεϊσμού, από τη σφαγή του Χρυσού Μόσχου ώς τις παραινέσεις του Κορανίου για την εξολόθρευση των ειδωλολατρών, αν όχι μια διαρκής εκδίκηση; Τι άλλο είναι η εκδίωξη των Πρωτοπλάστων, τι άλλο είναι η Κόλαση η ίδια, εκείνη των Χριστιανών ή του Δάντη, παρά η εκδίκηση του Θεού για την απείθεια των ανθρώπων; Τι άλλο μας αφηγούνται ο Άμλετ και ο Ληρ, ο Θούριος του Ρήγα και ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν, τα Ανεμοδαρμένα Ύψη και ο Κόμης Μοντεχρίστος, το Έγκλημα και Τιμωρία και ο Μόμπυ Ντικ, η Φόνισσα και ο Καπετάν Μιχάλης, αν όχι μια σειρά εκδικήσεων μικρών και μεγάλων, ποθεινών και εμπράκτων, οριστικών και ματαιωμένων;

Είτε ως θεία δίκη είτε ως αυτοδικία προσωπική, η εκδίκηση είναι διαρκώς παρούσα στα λόγια των ανθρώπων. Ίσως επειδή η δικαιοσύνη είναι ισόποσα απούσα από τις πράξεις τους.

///

Οι ΗΠΑ ετοιμάζονται να αρπάξουν το 98% του εθνικού τους εδάφους, στέλνουν και το ζεύγος Βανς για τσάρκα στην Γροιλανδία, αλλά οι υπερήφανοι Δανοί εκεί! Εξετάζουν λέει το ενδεχόμενο να αγοράσουν περισσότερα F-35 από τους επίδοξους ακρωτηριαστές τους, διότι θεωρούν «τεράστιο λάθος» να καταρρεύσει μια εταιρική σχέση που διαρκεί εδώ και 75 χρόνια… Τι θα τα κάνουν οι αράθυμοι Δανοί τα τζετ; Μα θα αντιμετωπίσουν με δαύτα τη… θάνασιμη απειλή της Ρωσσίας…

Ευρώπη 2025. Βίος και πολιτεία γαιοσκώληκος.

///

Τι να σου δώσει πια η ζωή σου;
Στερήσου! πάντοτε στερήσου!
Τέτοιος ο αιώνιος σκοπός
που ηχεί στ’ αφτιά του καθενός…

ΓΚΑΙΤΕ

///

Υπάρχει ένας στίχος του Σολωμού, περίφημος, που μας σώζεται σε δυο παραλλαγές.

Ανοιχτά πάντα κι άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου.

Και

Πάντ’ ανοιχτά, πάντ’ άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου.

Ποια είναι η καλύτερη; Οι απόψεις διχάζονται. Ο Βάρναλης προχωρεί σε ολόκληρη ανάλυση και αποφαίνεται ότι η δεύτερη εκδοχή του είναι η ρυθμικά και μετρικά επιτυχέστερη. Ο Παλαμάς πάλι, χωρίς να προχωρήσει σε ανάλυση, χαρακτηρίζει την πρώτη παραλλαγή «ουσιωδέστερη», ή «ουσιαστικότερη», αν θυμάμαι σωστά τη λέξη που χρησιμοποιεί.

Η βαρναλική γνώμη έχει κάμποσα υπέρ της: την αρμονική τριχοτόμηση του στίχου, συνήθη στον όψιμο Σολωμό, λ.χ. (Πάντ’ ανοιχτά,/ πάντ’ άγρυπνα/ τα μάτια της ψυχής μου), την εμφατική επανάληψη του «πάντα», την αποφυγή του αναπαιστικού ρυθμού της άλλης εκδοχής. (Ανοιχτά/ πάντα κι ά/γρυπνα…) που στην ελληνική στιχουργία δεν είναι τόσο συνηθισμένη.

Η προτίμηση του Παλαμά ωστόσο κρίνω ότι ανταποκρίνεται καλύτερα στον δραματικό χαρακτήρα του στίχου. Η λέξη «ανοιχτά» είναι βαρύτερη ως εναρκτήρια από το επίρρημα «πάντα», το κατηγορούμενο μετράει περισσότερο από τον χρονικό προσδιορισμό. Και η εκ πρώτης όψεως μετρική διαταραχή έρχεται να υπογραμμίσει και ηχητικά ότι ο λόγος είναι εδώ για κάτι εξαιρετικό, για μια διαπίστωση υπαρξιακού, σχεδόν μυστικού βάθους: σε αντίθεση με τα φυσικά μας μάτια, τα ψυχικά μάτια δεν σκαραδαμύσσουν, δεν αναπαύονται, δεν κλείνουν ποτέ. Αυτού του είδους οι συνειδητοποιήσεις αποτυπώνονται ισχυρότερα έξω από τη φυσική ροή του λόγου.

Και ο Βάρναλης και ο Παλαμάς γνωρίζουν βεβαίως άριστα τον Σολωμό, απόδειξη τα κείμενά που του έχουν αφιερώσει. Και εδώ όμως θα έλεγα ότι το παλαμικό αισθητήριο, ειδικά γι’ αυτό τον στίχο, χτυπάει σε πιο βαθιά στρώματα. Η δεύτερη συλλογή του Μεσολογγίτη ποιητή, του 1892 θυμίζω, είχε τίτλο Τα μάτια της ψυχής μου. Από εκεί και οι στίχοι:

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου, χαρίσματα θεϊκά,
Ὁλανοιγμένα νοιώθω δυὸ μάτια μυστικά.

Δὲν τὰ φωτίζει ὁ ἥλιος ποὺ λάμπει γιὰ τὴ γῆ
Καὶ παίρνουν φῶς ἀπ’ ἄλλη πιο καθαρὴ πηγή.

Στὰ βάθη τῆς ψυχῆς μου, ποὺ πάθη ταπεινὰ
Δὲν ἔχουν τόπο, νοιώθω δυὸ μάτια φωτεινά.

///

Διαβάζω διάφορες αναλύσεις για τον ανοιχτό «πόλεμο» που έχει κηρύξει η κυβέρνηση Τραμπ κατά πολλών, σεπτών πάλαι ποτέ, αμερικανικών θεσμών δημόσιου ή ημιδημόσιου χαρακτήρα. Οι περισσότερες παραβλέπουν νομίζω το ουσιωδέστερο. Ο Τραμπ δεν καίγεται για τη «μείωση» του κράτους, σύνθημα που επαναλαμβάνουν παγίως οι «συντηρητικοί» και ουδέποτε κατορθώνουν να το εφαρμόσουν στην πράξη. Τα περί «μικρού κράτους» είναι προσχηματικά, ώριμος καπιταλισμός σημαίνει μεγάλο κράτος, εδώ και ενάμιση αιώνα το κράτος παντού στον κόσμο αυξάνεται. Ο Τραμπ με τη δασμολογική και βιομηχανική του πολιτική αυξάνει κι αυτός με τη σειρά του τον οικονομικό ρόλο του κράτους, και όχι μόνο τον στενά επιτελικό. Και όσο τα απομεινάρια της παγκοσμιοποίησης θα εξακολουθήσουν να ξεφουσκώνουν, η σημασία αυτού του ρόλου θα αυξάνει. Ακόμη και ο Μασκ και οι νέοι ολιγάρχες είναι οργανικοί βραχίονες μιας ευρύτερης κρατικής βούλησης, φορείς του νέου αμερικανικού raison d’etat, όπως ακριβώς ήταν και οι παλαιοί Δημοκρατικοί ολιγάρχες – του παλαιού εκείνοι.

Οι Ρεπουμπλικανοί συνεπώς θέλουν, όχι να μειώσουν, αλλά να ελέγξουν το κράτος. Η τωρινή τεχνογραφειοκρατία αποδεδειγμένα είναι πολιτικός και ιδεολογικός εχθρός τους – η τέραστια πλειονότητα των δημόσιων υπαλλήλων, των πανεπιστημιακών, των δικαστών, των διπλωματών, των μυστικών πρακτόρων κ.ο.κ. είναι Δημοκρατικοί, συχνά ορκισμένοι. Αν δεν τους κάνουν πέρα, απλούστατα δεν θα μπορέσουν να κυβερνήσουν.

Μόλις (και εφ’ όσον…) ο στόχος αυτός εκπληρωθεί, θα δούμε σταδιακά την έκπτυξη ενός ρεπουμπλικανικού αυτή τη φορά βαθέος κράτους, παρόμοιου στη λειτουργία του με το παλαιό, αλλά με αντεστραμμένα ιδεολογικά πρόσημα. Θα δούμε δηλαδή μια ρεπουμπλικανική USAID, μια ρεπουμπλικανική Δικαιοσύνη, μια ρεπουμπλικανική (ενδεχομένως και σε ομοσπονδιακό επίπεδο εκφραζόμενη) εκπαιδευτική και πολιτιστική πολιτική, πανεπιστήμια φίλα προσκείμενα στο GOP, ΜΜΕ πλήρως ευθυγραμμισμένα, μια Γουώλ Στρητ που θα αναφωνεί America First! κ.ο.κ.

Ακόμη και το Δημοκρατικό Κόμμα θα εκρεπουμπλικανιστεί και θα εκτραμπιστεί στα βασικά του χαρακτηριστικά, αν θέλει να επιβιώσει πολιτικά, όπως ακριβώς η κεντροαριστερά στις ΗΠΑ και την Ευρώπη υιοθέτησε τον νεοφιλελευθερισμό μετά το 1990 για να συμμετέχει στο παιχνίδι της εξουσίας. Και αυτό ήδη το βλέπουμε δειλά δειλά: ο Νιούσομ αποκαλεί αίφνης μεγάλη αδικία την συμμετοχή τρανς αθλητών στα γυναικεία σπορ, ο Σάντερς επιδοκιμάζει το κλείσιμο των συνόρων. και έπονται άλλοι. Το ίδιο θα γίνει και με τους Never Trumpers του εξωτερικού. Όσοι δεν εκπαραθυρωθούν, θέλοντας και μη θα χαμαιλεοντίσουν.

Αυτό που πρέπει να δούμε είναι ότι ο Τραμπ επιχειρεί σήμερα στις ΗΠΑ ότι έκαναν ο Πούτιν και ο Ερντογάν στις χώρες τους τη δεκαετία του 2000: εγκαθιδρύει ένα νέο ιδεολογικό καθεστώς. Και για την ώρα φαίνεται ότι δεν έχει αξιόλογο αντίπαλο. Οι συσχετισμοί ισχύος εθνικοί και διεθνείς τον ευνοούν. Και πάντως τα υπολείμματα της liberal order και η λυμφατική ΕΕ δεν είναι σε θέση να τον εμποδίσουν.

///

224. Κι οι ποιητές! Μόνο οι πεπλανημένοι τούς ακολουθούν.

225. Δεν βλέπουν πως την τέχνη τους σαν να ‘ν’ σε μέθη ασκούν, πως το κακό διαδίδουν

226. Και πως δεν κάνουν πράξη όσα έχουν πει;

ΤΟ ΙΕΡΟ ΚΟΡΑΝΙΟ,
κεφ. 26 «Οι Ποιητές» (αλ-Σουαρά)

///

Ένα τρισ. ευρώ νέα χρέη θέλει να συνάψει ο Φρήντριχ Μερτς άμα τη αναβιβάσει του επί του θώκου της βερολινείου καγκελαρίας. Κι αυτό παρότι ως χθες ακόμη διαβεβαίωνε τους ψηφοφόρους του για το αντίθετο, ότι δηλαδή στα δημοσιονομικά είναι ο νέος Σόυμπλε, ιέραξ μέγας της λιτότητας και της πειθαρχίας.

Σαν να μην έφτανε αυτό, πώς θέλει να τα συνάψει αυτά τα νέα χρέη ο Μερτς; Διά της Βουλής των Λαζάρων! Καθώς τα ψηφαλάκια στο νεοεκλεγέν κοινοβούλιο δεν του φτάνουν ώστε να αλλάξει τον Θεμελιώδη Νόμο που απαγορεύει τόσο μεγάλο κρατικό δανεισμό, αυτός, η SPD και οι Πράσινοι συγκάλεσαν την παλαιά Μπούντεσταγκ, όπου είχαν ακόμη την αναγκαία αυξημένη πλειοψηφία, και πέρασαν από εκεί την αναθεώρηση!!

Οι μεν Πράσινοι πήραν ρεγάλο 100 δισ. και διαβεβαίωση για τη συνέχεια της λαμπρής αυτοχειριαστικής πολιτικής τους στα της ενέργειας (προστασία του κλίματος, το ονομάζουν οι ίδιοι). Οι δε Σοσιαδημοκράτες πήραν κι αυτοί τα δικά τους ανταλλάγματα, προπάντων τη διαβεβαίωση ότι στο ζήτημα της μετανάστευσης, άλλη σημαία προεκλογική του Μερτς, δεν πρόκειται να αλλάξει το παραμικρό…

///

Τα βράδια φυσούσε (σαν πάντα)
και το βάθος του ορίζοντα: στήθος πλατύ,
µιαν αχλή µελανή ιδροκοπούσε,
τις γωνιές της θαλάσσης κρατώντας ορθές,
σάµπως να ’ταν εκείνο το εντός µου
ένα δώµα µικρό, φτωχικό,
µια γαλήνη η καρδιά µου βουβών δισταγµών,
κι έξω η νύχτα µια µόνιµη σκέψη φυγής.
«Χάσου φάσµα από µπρος µου» σκεπτόµουν,
«ή γείρε τα βλέφαρα πια!»
Τα βράδια φυσούσε (σαν πάντα)·
µιλούσα του αγέρα,
κι αυτός µου απαντούσε: διπλή µοναξιά.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ
(Νύχτα, 1991)

///

«Ποίημα ανεπανάληπτο» (Δ. Ν. Μαρωνίτης), που και μόνο ο πρώτος στίχος του αρκεί για να εξασφαλίσει σ’ έναν δημιουργό την «ποιητική αθανασία» (Ν. Βαγενάς), γραμμένο από έναν ποιητή «γίγαντα» (Γ. Σεφέρης), η «Αυτοκτονία του Ατζεσιβάνο, μαθητή του Βούδα» είναι μορφικά σονέτο, όμως σονέτο παράξενο, αφού του λείπει ένας στίχος, αντί για 14 έχει 13.

Πιο συγκεκριμένα, από το σχήμα των ομοιοκαταληξιών, φαίνεται ότι ο ποιητής δεν έγραψε ή διέγραψε τον έκτο στίχο που κανονικά θα ρίμαρε σε -itu. Κατά τ’ άλλα, το σχήμα που ακολουθεί είναι στις γενικές του γραμμές πετραρχικό.

Ο Σικελιανός, που γεννήθηκε σαν σήμερα, στις 15 Μαρτίου 1884 στη Λευκάδα, δεν δίσταζε να παραβεί την μορφική συμμετρία, όταν το έκρινε απαραίτητο. Το «Γιατί βαθιά μου δόξασα» είναι ένα άλλο παράδειγμα όπου παραβιάζει την κανονικότητα των εξάστιχων εκεί στροφών, αφαιρώντας έναν στίχο στην τελική εκδοχή του ποιήματος. Και η περίφημη «Ιερά Οδός» του, που είναι γραμμένη σε κανονικούς ιαμβικούς ενδεκασύλλαβους, ξεκινάει με 13σύλλαβο!

Γνώμη μου προσωπική: Πλάι στην «Αγορά» του Παλαμά, ο «Ατζεσιβάνο» του είναι το κορυφαίο σονέτο που έχει γραφτεί ποτέ στη γλώσσα μας.

Aνεπίληπτα επήρε το μαχαίρι
ο Aτζεσιβάνο. K’ ήτανε η ψυχή του
την ώρα εκείνη ολάσπρο περιστέρι.
Kι όπως κυλά, από τ’ άδυτα του αδύτου
των ουρανών, μες στη νυχτιά έν’ αστέρι,
ή, ως πέφτει ανθός μηλιάς με πράο αγέρι,
έτσι απ’ τα στήθη πέταξε η πνοή του.

Xαμένοι τέτοιοι θάνατοι δεν πάνε.
Γιατί μονάχα εκείνοι π’ αγαπάνε
τη ζωή στη μυστική της πρώτη αξία,
μπορούν και να θερίσουνε μονάχοι
της ύπαρξής τους το μεγάλο αστάχυ,
που γέρνει πια, με θείαν αταραξία!

///

Έξι τραγούδια όλα κι όλα είπε του Άκη Πάνου ο Στέλιος Καζαντζίδης, το 1974. Κι απ΄ αυτά, στων περισσότερων τη μνήμη έχουν μείνει το «Η ζωή μου όλη» και το «Θολωμένο μου μυαλό». Στιχουργικά ωστόσο, το αποκορύφωμα της εξάδας είναι το «Τα όνειρα χτίζονται». Ιδίως το ρεφραίν, είναι ένα ποιητικό tour de force που αναζητά το όμοιό του στο λαϊκό τραγούδι. Αν και εδώ η λέξη «λαϊκό», παίρνει άλλο νόημα. Φράσεις όπως «υφαίνονται με πόνο» ή «το είναι μου κι αν δώσω» δεν είναι λαϊκές, προέρχονται από τη λόγια παράδοση. (Σημειώνω ότι και η μουσική δεν είναι τυπικά «λαϊκή», έχει μια θεοδωρακική άπλα και λυρικότητα). Το δε δίστιχο «είναι τόσο μεγάλη η ζωή / όταν ζεις διαρκώς» συμποσώνει ένα είδος ανθρώπινης πείρας που βρίσκει κανείς σε μερικές από τις καλύτερες σελίδες του Νίτσε ή του Γέητς.

Διαβάστε τους στίχους πρώτα. Σεκόντο κάνει στον Στέλιο η Χάρις Αλεξίου.

Τα όνειρα που μένουνε
μονάχα μες στη σκέψη
κανείς μην τα πιστέψει
τα σβήνει η ζωή.

Τα όνειρα που χτίζονται
κι αντέχουνε στο χρόνο
υφαίνονται με πόνο
χωρίς αναπνοή.

Είναι τόσο σκληρός ο αγώνας
μα τόσο γλυκός,
είναι τόσο μεγάλη η ζωή
όταν ζεις διαρκώς,
κι έτσι φτάνεις στο τέρμα
χωρίς να ’χεις νιώσει μικρός
και παλεύεις, πεθαίνεις, περνάς
μα δεν είσαι νεκρός.

Τα όνειρα που παίρνουνε
για λίγο το μυαλό μου
μερώνουν τον καημό μου
μια τόση δα στιγμή.

Στα όνειρα που χτίζονται
το είναι μου κι αν δώσω
αξίζει να ’ναι τόσο
βαριά η πληρωμή.

*

*

*

*