*

της ΕΛΕΝΑΣ ΣΤΑΓΚΟΥΡΑΚΗ

Από το «brihlo do ceu» ώς την «oracão pra lua»

Το σοκ τής αναμέτρησης με το απρόσμενο. Το δέος τής καταβύθισης στο ποιητικό σύμπαν τού εικαστικού γίγνεσθαι. Το τετελεσμένο τής συνειδητοποιημένης ασυνειδητότητας – της απώλειας του Εγώ, ενώπιον ενός πανδαιμονίου συμβόλων, ενός οργίου εσωτερικότητας, της ανάκτησης του δικαιώματος στην ιεροτελεστία, ενώπιον μιας έκρηξης αστρικής, μιας θηλυκής προσευχής και της προσευχής στη θηλυκότητα: η αναμέτρηση με την «Hφαιστειακή έκρηξη του στήθους».

Ναι. Οι λέξεις αυτές θα μπορούσαν να είναι μεταμοντέρνες αρλούμπες διανοουμενίστικης απόχρωσης. Δεν είναι. Κάποτε, απλά, τα περιθώρια και της ίδιας της γλώσσας ακόμη στενεύουν. Κάποτε, οι δυνατότητές της πρέπει να επινοηθούν απ’ την αρχή, ειδικά αν καλούνται να αποτυπώσουν νέες και εκ νέου επινοημένες δυνατότητες της τέχνης. Και πώς να περιγράψεις με λέξεις μιαν ηφαιστειακή έκρηξη του στήθους;

Αυτά τα τρία, πάντως, το σοκ, το δέος και η έκσταση είναι που διαδέχτηκαν ακαριαία το ένα το άλλο, όταν, προσερχόμενη ανυποψίαστη σε συναυλία που με είχαν καλέσει στην Πρεσβεία της Βραζιλίας στο Βερολίνο, βρέθηκα πρόσωπο με πρόσωπο –σκοντάφτοντας θαρρείς– με την ισομεγέθη Γοργόνα με τα χρυσά φτερά. Το επιφώνημα έγινε αντιληπτό στους γύρω μου που λίγο αργότερα σίγουρα θα αναρωτιούνταν τι να κάνει εκεί τόσην ώρα καρφωμένη στην είσοδο ως άλλη στήλη άλατος η… Βραζιλιάνα(;), τη στιγμή που τα τεκταινόμενα θα συνέβαιναν εντός ολίγου στο βάθος της αίθουσας.

Και όμως, εκεί ήταν το μέρος το σωστό, το ακριβές σημείο όπου, στεκούμενη, συντελέστηκε αυτό που με μία λέξη, εικάζοντας, ονομάζουμε μαγεία. Σαν ωστικό κύμα που αίφνης καταργεί την ακοή σου, σαν σφαλιάρα που ξάφνου σε ‘ξυπνά’, σαν θαλάσσιο κύμα που μεμιάς σε ανατρέπει, αυτή η ξυλογραφία, διαστάσεων 1,85×1,50m έγινε η θύρα εισόδου σε ένα μαγικό και ποιητικό εικαστικό σύμπαν. Ήταν εκεί.

 

1. Εκεί, όπου η λαϊκή τέχνη συναντά το σήμερα

Η ξυλογραφία έχει μακρά παράδοση, όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά σε πολλά μέρη του κόσμου. Χαρακτικές πλάκες χρησιμοποιούνται ώστε να τυπώσουν σε χαρτί ή όποιο άλλο υλικό –από πάπυρο και φύλλα ώς εξεργασμένο μαλλί– μοτίβα που μπορούν να επαναληφθούν, κατά τον ίδιο ή με διαφορετικό τρόπο –π.χ. με τη χρήση διαφορετικών χρωμάτων–, διανοίγοντας έτσι πλήθος δυνατοτήτων για το δημιουργό. Πάντα, βέβαια, εντός των αυστηρών περιθωρίων κι ορίων που επιβάλλει η εκάστοτε πρέσα. Αυτό το τελευταίο οδήγησε τον εν λόγω καλλιτέχνη από το Κρατέους στα βορειοανατολικά της Βραζιλίας να δημιουργήσει όχι μία πρέσα, αλλά μία εκ θεμελίων δική του τεχνική, ώστε να μπορέσει να δώσει υπόσταση στις υπερμεγέθεις ξυλογραφίες του που του χάρισαν (γεγονός δευτερεύον) μία θέση στο βιβλίο Γκίνες. Μαζί με τον επινενοημένο πάγκο του, επινόησε και κατασκεύασε και τα εργαλεία που του επιτρέπουν να δουλεύει έργα τέτοιας κλίμακας, επιστρατεύοντας στην κυριολεξία ολόκληρο το σώμα του: πόδια, μηρούς, μέση, ώμους, αγκώνες, χέρια, λαιμό.

Και ο συνταιριασμός αυτός δεν θα μπορούσε, βέβαια, να είναι μόνο τεχνικός. Ο καλλιτέχνης ανανεώνει και αναζωογονεί το είδος της παραδοσιακής ξυλογραφίας και τα μοτίβα της –πουλιά, ψάρια, ερπετά, λουλούδια, φυτά, μυθικά πρόσωπα, την Παναγία και τους αγγέλους–, πλάθοντας το δικό του, απαραγνώριστο εκφραστικό σύμπαν που σε καθηλώνει με την πυκνότητα και την έντασή του.

 

2. Εκεί, όπου η θρησκεία συναντά το λατρευτικό σύμπαν του Θείου

Είτε με ευθείες αναφορές σε αποτυπώσεις και σύμβολα θρησκευτικού περιεχομένου είτε όχι, ο δημιουργός στοιχειοθετεί το δικό του συγκρητικό λατρευτικό κόσμο. Σύμβολα του Χριστιανισμού –ο σταυρός, η Παναγία, οι άγγελοι, το φίδι και το παγώνι τού Παράδεισου, ο δράκος τού Αη Γιώργη, τα ψάρια τού θαύματος τού Χριστού– συνυπάρχουν με εκείνα του Εβραϊσμού –το άστρο του Δαυίδ, τα κεριά–, του Ινδουισμού –θηλυκές κι αρσενικές θεότητες και ζώα–, καθώς και μία ευρύτερη έννοια της εσωτερικότητας. Όλα μαζί ανυψώνουν, εν τέλει, όχι πρόσωπα, αλλά το ίδιο το Θείο, την ίδια την ανάγκη τού ανθρώπου να πιστεύει σε κάτι ανώτερο, να λατρεύει και να πραγματοποιεί τις απωλεσμένες ιεροτελεστίες[1] και τελετουργίες του.

Παράλληλα, οι ξυλογραφίες του παραπέμπουν σε αναθήματα, αφενός συνιστώντας οι ίδιες υπερμεγέθη αφιερώματα (ακόμη και στον τρόπο που συχνά εκτίθενται στο χώρο ως μικρή συλλογή κατακόρυφων αναθημάτων, ύψους έως και 4 μέτρων έκαστο), αφετέρου απαρτιζόμενες από επιμέρους στοιχεία που θυμίζουν έντονα τα τάματα στα εικονίσματα, αγαπητά και στη Βραζιλία (ex-votos). Ταυτόχρονα, είτε έχουν τη μορφή και το σχήμα αγιογραφιών, σε ένα δημιουργικό διάλογο με τη χριστιανική τέχνη, αλλά και εκείνη για παράδειγμα του Θεοτοκόπουλου, όπως στα έργα Περίπατος στον κήπο του ποιητή ή Η γοργόνα στο χάραμα, είτε προτείνουν μία νέα οδό στην προσευχή και το διαλογισμό, συνιστώντας ‘αγιογραφίες νέας γενιάς’ θα λέγαμε, όπως στα έργα Η γοργόνα με τα χρυσά φτερά ή Ο κηροστάτης με το κερί που φωτίζει τον Παράδεισο.

 

3. Εκεί, όπου οι εικαστικές τέχνες συναντούν την ποίηση

Στα έργα του Βραζιλιάνου καλλιτέχνη η ποίηση, ως είδος του λόγου, είναι παντού κι έντονα παρούσα. Άλλοτε στίχοι, λέξεις και φράσεις συμπληρώνουν το τοπίο στις χαρακτικές πλάκες που χρησιμοποιεί –προερχόμενες κυρίως από πρότερα στάδια της δημιουργικής του πορείας–, προσφέροντας ταυτόχρονα περαιτέρω ερεθίσματα διαλογισμού, για παράδειγμα στα έργα Η ηλιακή έκλειψη στη σκοτεινιά του κήπου Ι και ΙΙ, με φράσεις όπως «ocanto da lua», «a lua dos poetas», «o corpo celeste mais proximo da terra», «a reza do sol» κ.ά.

Άλλοτε, συναντούμε παραπομπές στους τίτλους των έργων, ακόμα και σε εκείνα, όπου δεν εντοπίζεται ευθεία αναφορά σε ή συσχετισμός με την ποίηση, όπως στο έργο Χαραυγή και ξημέρωμα σε έναν παράδεισο ποιημάτων.

Άλλοτε, τέλος, τα έργα του, έτσι όπως αναρτώνται συχνά από την οροφή των εκθεσιακών χώρων, συνδιαλέγονται με τη βραζιλιανική παράδοση της «literatura de cordel», αυτής της αντι-ελιτίστικης προσέγγισης της λογοτεχνίας γενικά και της ποίησης ειδικότερα, όπως αυτή εφαρμόζεται εδώ και δεκαετίες κυρίως στα βορειοανατολικά της Βραζιλίας –υπενθυμίζουμε, τόπο καταγωγής τού καλλιτέχνη–, γνωρίζοντας το απόγειό της κατά τις δεκαετίες 1930-1960. Ποιήματα, τραγούδια και κείμενα τυπώνονται σε φυλλάδια που αναρτώνται σε σχοινί (όπως, άλλοτε, στα δικά μας περίπτερα) σε πλατείες κι αγορές και πωλούνται έναντι μικρού αντιτίμου, όντας ευκόλως προσβάσιμα στο ευρύ κοινό. Και οποία σύμπτωσις! Για την εικονογράφηση της literatura de cordel χρησιμοποιείται ως επί το πλείστον η ξυλογραφία.

Έτσι, ο καλλιτέχνης δημιουργεί το δικό του «universo em encanto», ένα σύμπαν όπου ποίηση και εικαστικές τέχνες γίνονται ένα, κατακλύζοντας το υποκείμενο από πολλές πλευρές και καθιστώντας αδύνατη την αντίστασή του.

 

4. Εκεί, όπου το αρσενικό υποκείμενο συναντά τη λατρεμένη τρομερή θηλυκότητα

Περιπλανιέμαι μαζί σας στην ατομική έκθεση[2] Το ηφαίστειο στο στήθος μου εξερράγη, ωστόσο δεν μπορώ, παρά να επιστρέψω στο έργο της αρχής, στη Γοργόνα με τα χρυσά φτερά, καθότι συνιστά τέλειο δείγμα του καλλιτεχνικού σύμπαντος του δημιουργού του και συμπυκνώνει θαυμαστά όσα προτίθεμαι ακόμη εδώ να πω.

Μίλησα παραπάνω για την έννοια του Θείου, την ανάγκη της λατρείας, την προσευχή και το διαλογισμό που αποπνέουν τα έργα του καλλιτέχνη από το Κρατέους. Όσο αφηρημένες, ωστόσο, και να μοιάζουν αυτές οι έννοιες, στις ξυλογραφίες του αποτυπώνονται με σάρκα και οστά και, κυρίως, φύλο. Μπορεί οι ‘ενσαρκώσεις’ να είναι πολλές και να οδηγούν –και πάλι– σε μία ανάγνωση πλουραλιστική, πανθεϊστική, συγκρητική· μια φορά, υφίστανται και οδηγούν σε συγκεκριμένα συμπεράσματα.

Παρόλο που στις ξυλογραφίες το αρσενικό υποκείμενο είναι συχνά παρόν είτε ως αρσενική θεότητα (π.χ. «o filho do sol» στο έργο Η ποίηση στον κήπο) είτε ως άντρας/ποιητής (π.χ. στο έργο Η ηλιακή έκλειψη στη σκοτεινιά του κήπου Ι) είτε, τέλος, ως αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη (π.χ. στο έργο Ο κηροστάτης με το κερί που φωτίζει τον Παράδεισο), η παρουσία αυτή μοιάζει περιφερική, θαρρείς και πλαισιώνει ή συνιστά δορυφόρο μιας άλλης, κεντρικής παρουσίας, απαραγνώριστα θηλυκής. Αποκορύφωμα της λατρείας της, σειρά έργων, όπου η ίδια γυναικεία μορφή τοποθετείται, με παραλλαγές, στο κέντρο κι επίκεντρο του πίνακα (Κίτρινα φτερά, Κόκκινα φτερά, Το άστρο του κήπου) και πάνω απ’ όλα, όπως αναφέραμε, η Γοργόνα με τα χρυσά φτερά, της οποίας η πυκνότητα καθηλώνει.

Η γοργόνα στον εν λόγω πίνακα, αποτυπώνοντας ένα από τα πιο παραδοσιακά μοτίβα της λαϊκής τέχνης (ευχαρίστως παραπέμπω εδώ και στη δική μας αντίστοιχη πλούσια λαϊκή παράδοση, αλλά και το μύθο για την αδερφή του Μεγαλέξανδρου), συνιστά σημείο εκκίνησης για μια σπουδή του καλλιτέχνη στην έννοια της γυναίκας, της θηλυκότητας και της θηλυκής θεότητας. Ποια αποτύπωσή της να αναφέρει κανείς πρώτα;

Εξίσου αρχετυπική, έρχεται να προστεθεί η μάγισσα, αφού η γυναίκα κρατά στο αριστερό της χέρι μια σκούπα. Στο συμβολισμό τόσο του ίδιου του αντικειμένου, όσο και του αποσκοπούμενου μηνύματος θα επανέλθουμε παρακάτω λεπτομερώς, ωστόσο δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε εδώ τη συμπερίληψη αυτού του ρόλου που αποδόθηκε κι εξακολουθεί εν μέρει να αποδίδεται στις γυναίκες, ακριβώς από το φόβο της δύναμης, του μυαλού και των ικανοτήτων τους, στοιχίζοντάς τους κάποτε τη ζωή, εδώ και αιώνες, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης.

Η θεϊκή υπόσταση της γυναικείας μορφής επιτείνεται από τα δύο υπερμεγέθη χρυσά φτερά στην πλάτη της που επιτρέπουν πολλές περαιτέρω ‘αναγνώσεις’. Βλέπουμε την Ελευθερία την ίδια, ως αλληγορία, θυμούμαστε το άγαλμα της ελευθερίας (σε συνδυασμό με τα άστρα στο κεφάλι της και τη δάδα-ξίφος στο χέρι της), αλλά ‘διαβάζουμε’ και τη Νίκη, τόσο ως συμβολική θεότητα, όσο και ως αποτέλεσμα κάθε απελευθερωτικού αγώνα και πάλης για χειραφέτηση.

Η γοργόνα φοράει στο λαιμό ένα σταυρό και, σε συνδυασμό με τα κρίνα, το περιστέρι και τα ψάρια που την πλαισιώνουν, θα μπορούσε να συμβολίζει μια σύγχρονη Μαντόνα, αλλά και –δεδομένης της παρουσίας του φιδιού στα πόδια της– την πρωτόπλαστη Εύα. Το άστρο του Δαυίδ στο στήθος της, μαζί με το ξίφος και τα σπασμένα δεσμά σε χέρια και πόδια, τη μετατρέπει στην Ιουδίθ, ως θηλυκό αντίβαρο σε ένα πατριαρχικό εβραϊκό λατρευτικό σύμπαν, αλλά και ως σύμβολο ηρωικού αγώνα κι αντίστασης. Τα ίδια αυτά στοιχεία, συνεπικουρούμενα από το αστέρι του Βορρά στο φύλο της, το πλήθος των άστρων και τις δύο ημισελήνους –λευκή και μαύρη–, μάς φανερώνουν τη Λίλιθ, τόσο στο ρόλο της στις θρησκευτικές δοξασίες και τα απόκρυφα κείμενα, όσο και στις μετέπειτα ‘αναγνώσεις’ της, ψυχαναλυτικές, φεμινιστικές και άλλες. Επιπλέον, το ξίφος που κρατά υψωμένο σαν άλλη δάδα μέσα στον έναστρο ουρανό μιας νύχτας που κάλλιστα θα μπορούσε να είναι και μέρα τη συσχετίζει άμεσα και με αρχαιοελληνικές μορφές και θεότητες, όπως αυτές της Εκάτης και της Περσεφόνης. Γιατί, το στήθος, οι τονισμένοι γοφοί, τα φτερά, δεν παραπέμπουν στη βαβυλωνιακή Ιστάρ και την Ινάννα των Σουμερίων; Οι ημισέληνοι, το ξίφος και η ιδιαιτερότητα των άκρων δεν θυμίζουν την Κάλι των Ινδουιστών;

Μια προσεκτικότερη, ενδεχομένως, ανάλυση και η ευρύτερη γνώση τού διαπολιτισμικού δοξαστικού γίγνεσθαι θα είχαν σίγουρα να προσθέσουν και άλλους συμβολισμούς. Το μόνο σίγουρο είναι ότι εδώ, ασχέτως ονομασίας και γεωγραφικής ή χρονικής προέλευσης, λατρεύεται η Γυναίκα. Με τη δύναμή της, τη γοητεία της, τον πλουραλισμό της, τη θηλυκότητά της, ως θεά και ως δαίμονας, λατρεμένη και μισητή ή εκφοβιστική: Γυναίκα, eben.

 

5. Εκεί, όπου τα δεσμά συναντούν την ελευθερία

            Τα δεσμά, μόλις που τα ανέφερα παραπάνω εν παρόδω, γνωρίζοντας ότι αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής και ξεχωριστής μνείας, πράγμα για το οποίο έφτασε η ώρα.

Ενώ το δεξί πόδι τής –ας την πούμε– Θεότητας στο έργο Η γοργόνα με τα χρυσά φτερά συνιστά την ουρά μιας γοργόνας (που καταλήγει σχεδόν σε κρίνο!), το αριστερό πόδι της φέρει αλυσίδες, όπως και οι καρποί των χεριών της. Πρόκειται για ξεκάθαρη παραπομπή στη δουλεία και μάλιστα μία δουλεία διττή που αφορά τόσο το παρελθόν της Βραζιλίας με τα ρεύματα σκλάβων από την Αφρική στον ‘Νέο κόσμο’, όσο και τη γυναικεία υποδούλωση σε ανδροκρατούμενες, σεξιστικές κοινωνίες.

Το παρήγορο είναι ότι τα δεσμά αυτά αφορούν μία κατάσταση παρελθοντική, παραχωρώντας τη θέση τους στην ελευθερία. Οι αλυσίδες αποτυπώνονται σπασμένες, ενώ αντιθέτως τα κραταιά φτερά στην πλάτη της γυναικείας μορφής την κάνουν να μοιάζει να αιωρείται και να υπερίπταται των πάντων, χαρίζοντάς της την αναγραφόμενη στο δεξί της μπράτσο «liberdade». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μάλιστα η χρωματική αποτύπωση, καθώς ολόκληρο το δεξί χέρι και ο βραχίωνας ώς τον ώμο, αλλά και ολόκληρη η αριστερή πλευρά του προσώπου είναι μαύρα, ενώ το υπόλοιπο ανθρωπόμορφο σώμα της γοργόνας είναι λευκό: άλλη μία παραπομπή στους εισαγόμενους σκλάβους από την Αφρική, αλλά και τον εθνολογικό πλουραλισμό της χώρας.

Όσο για την υποδούλωση της γυναίκας και τη δαιμονοποίησή της ως μάγισσας, αξίζει να σταθούμε στο αντικείμενο που κρατά στο αριστερό της χέρι, ένα αντικείμενο μάλλον υβριδικό: στο κάτω μέρος του σκούπα και στο επάνω, ξίφος. ‘Διαβάζουμε’ λοιπόν για τη γυναίκα-μάγισσα που με τους αγώνες της (ξίφος) αντιπάλεψε την περιθωριοποίηση και τον υποσκελισμό (σκούπα), επιτυγχάνοντας τη χειραφέτησή της (liberdade).

Οι αλυσίδες λοιπόν παραχωρούν τη θέση τους στα φτερά και τη «liberdade», ενώ η σκούπα της γυναικείας δαιμονοποίησης μετατρέπεται σε ξίφος για τον αγώνα προς τη χειραφέτηση: ένας διπλός και αληθινός ύμνος στην ελευθερία που δεν αποτυπώνεται κατ’ εξαίρεση σε ένα μόνο έργο, αλλά, με τα σύμβολά του, στις μισές σχεδόν ξυλογραφίες της έκθεσης.

 

6. Εκεί, όπου γη κι ουρανός γίνονται ένα

Στις ξυλογραφίες του Βραζιλιάνου καλλιτέχνη, χώρος και χρόνος καταργούνται.

Όχι μόνο αυτό, αλλά και οι ίδιοι οι νόμοι τού φυσικού κόσμου μοιάζει να καταρρίπτονται: ψάρια ίπτανται στο ύψος των αστεριών, στην ίδια περίπου θέση όπου, σε άλλη ξυλογραφία της έκθεσης, ίπτανται ευτραφή χερουβείμ. Αλλού, πουλιά πετούν στο ύψος του γοφού μιας γοργόνας, η οποία μοιάζει να πετάει και η ίδια, έχοντας στον άλλο γοφό σμάρι ψαριών. Όλα αυτά τα στοιχεία συνταιριάζονται στο έργο Η γοργόνα με τα χρυσά φτερά, ενώ σε άλλο, η γοργόνα μοιάζει να πετάει σε έναν ουράνιο θόλο γεμάτο ηλιοτρόπια.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, χθες και σήμερα, πάνω και κάτω, ουρανός και γη γίνονται ένα, συνθέτοντας το άχρονο, εξού και διαχρονικό, καλλιτεχνικό και δοξαστικό σύμπαν τού καλλιτέχνη, αυξάνοντας την εκφραστική του δύναμη.

 

7. Και στη μέση, ο Άνθρωπος;

Το ότι στο κέντρο των περισσότερων έργων της έκθεσης και κατ’ επέκταση στη μέση αυτού του σύμπαντος τοποθετείται μία ανθρωπόμορφη ή ανθρώπινη (γυναικεία ως επί το πλείστον) μορφή, διόλου τυχαίο είναι. Πρόκειται μάλλον για έκφραση μίας τέχνης ανθρωποκεντρικής, ακόμα και όταν οι μορφές αυτές παραπέμπουν σε θεότητες ή όταν οι ξυλογραφίες αποτυπώνουν ευθέως το διάλογο ανθρώπινου-θείου, με τις αντίστοιχες θεϊκές και ανθρώπινες μορφές, όπως στα έργα Η ηλιακή έκλειψη στη σκοτεινιά του κήπου Ι και ΙΙ.

Ωστόσο, ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της τέχνης του ισχύει όχι μόνο συμβολικά/μεταφορικά, αλλά και κυριολεκτικά, καθώς ο καλλιτέχνης τοποθετείται κατά τη δημιουργική διαδικασία σωματικά επάνω της, κάθεται ο ίδιος πάνω στο έργο εν προόδω με τις μνημειακές και μνημειώδεις διαστάσεις, ως άλλο κέντρο, δείκτης ενός ρολογιού δίχως χρόνο.

Σε κάθε περίπτωση, με τη μνημειακή τέχνη του, ο καλλιτέχνης μοιάζει να διερωτάται και να προσπαθεί να εντοπίσει απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά τόσο με την προέλευση και τον προορισμό τού ανθρώπου, όσο και με την ύπαρξη ή όχι μίας ανώτερης, θείας, θηλυκής ή αρσενικής δύναμης που τον συντροφεύει στο εδώ και τώρα, αποζητώντας τη συμφιλίωση μαζί της. Μοιάζει να συνδιαλέγεται με το φυσικό κόσμο, τα ανθρώπινα και τα θεία, και εν τέλει με τον ίδιο του τον εαυτό, προσφέροντας σε εμάς τους θεατές ένα ναό προσευχής και διαλογισμού πάνω ακριβώς στα ίδια ζητήματα.

Senhoras e senhores, κυρίες και κύριοι: Francisco de Almeida!

[1] Byung-Chul Han. (2019). Vom Verschwinden der Rituale. Eine Topologie der Gegenwart. Ullstein Buchverlage GmbH.

[2] Πρώτη ατομική έκθεση του καλλιτέχνη στη Γερμανία.

*

*

Μια συνομιλία της Έλενας Σταγκουράκη με τον Βραζιλιάνο εικαστικό Φρανσίσκο ντε Αλμέιδα

ΕΣ: Κίνητρο και στόχος της τέχνης είναι συχνά η αναζήτηση κι αποτύπωση του Ωραίου ή/και η κοινωνική και πολιτική δραστηριοποίηση και συμμετοχή. Ποια είναι η δική σας κινητήριος δύναμη και ποιοι οι αποσκοπούμενοι στόχοι σας; Επηρεάζουν τα σημερινά τεκταινόμενα στη Βραζιλία και τον κόσμο την καλλιτεχνική σας δράση και, αν ναι, πώς;

ΦντΑ: Πρωταρχικά, η ανάγκη έκφρασης που νιώθω δεν έχει ούτε κοινωνικό ούτε πολιτικό χαρακτήρα, ούτε και σχετίζεται με μια κάποια αισθητική στράτευση. Πολύ περισσότερο, πρόκειται για πνευματική ανάγκη, η οποία αποτυπώνεται υπό μορφή συναισθήματος που με παρακινεί να μελετώ περαιτέρω και να αναπτύσσω τεχνικές στη ζωγραφική και τις τέχνες γενικότερα. Με συγκινεί βαθύτατα η διαδικασία τής διοχέτευσης αυτών των συναισθημάτων που ξεχειλίζουν από μέσα μου στα έργα μου, τα οποία και χαρακτηρίζω «πεφωτισμένες προσευχές». Συνιστούν βάλσαμο για την ψυχή μου. Το ότι μπορεί να συναρπάζουν το κοινό με την αισθητική, όσο και την κοινωνικοπολιτική τους διάσταση, συνιστά τυχαίο γεγονός.

ΕΣ: Η ποίηση είναι έντονα παρούσα στις ξυλογραφίες σας, είτε με τυπωμένες λέξεις και στίχους είτε στους τίτλους των έργων. Ποιος ο ρόλος της στη ζωή σας γενικά και στο έργο σας ειδικότερα; Γράφετε ποίηση ο ίδιος; Και θα μπορούσαμε, σε αυτήν την περίπτωση, να μιλήσουμε για μια τέχνη υβριδική;

ΦντΑ: Η ποίηση συνιστά μία από τις πηγές ευεξίας της ψυχής μου. Για μένα σημαίνει παρηγοριά και αποτελούσε ανέκαθεν κομμάτι της ζωής και του έργου μου. Γράφω από παιδί και σήμερα το αρχείο μου περιλαμβάνει περισσότερα από τρεις χιλιάδες κείμενα. Αυτή ακριβώς η ροπή στη γραφή ήταν που με οδηγήσε εν τέλει στην συγχώνευση των έργων μου. Νομίζω ότι η λέξη που επιλέξατε ταιριάζει απόλυτα στην τέχνη μου, μπορούμε κάλλιστα να μιλήσουμε για ‘υβριδική τέχνη’.

ΕΣ: Ο μνημειακός χαρακτήρας των έργων σας συνιστά κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της τέχνης σας, για το οποίο και κερδίσατε μια θέση στο βιβλίο Γκίνες. Σε τι αποσκοπεί αυτή η μνημειακότητα; Οι ίδιες οι συνθέσεις σας, αλλά και ο ρόλος του Θείου και της φύσης σε αυτές, μαρτυρούν μια τέχνη ξένη προς την ανθρώπινη αλαζονεία. Γιατί, τότε, υπερμεγέθη έργα;

ΦντΑ: Πρόθεσή μου δεν ήταν να δημιουργήσω το μεγαλύτερο έργο προκειμένου να μπω στο Βιβλίο Γκίνες. Πολύ περισσότερο, προέκυψε λόγω ανάγκης. Διαπιστώνοντας ότι στις χαρακτικές μου πλάκες αποτυπώνονταν τα τέσσερα στοιχεία της φύσης –νερό, γη, φωτιά και αέρας–, θέλησα να συνδυάσω περισσότερες από αυτές τις πλάκες σε μία και μόνη εκτύπωση. Συνιστούσαν κομμάτι ενός μεγαλύτερου ποιήματος, μιας σύνθεσης, η οποία τυχαία μόνο έλαβε διαστάσεις μνημειακές.

Με μεγάλωσαν τρεις μανάδες: η βιολογική, η παραμάνα και η θετή. Με αυτόν τον τρόπο γνώρισα κι ήρθα αντιμέτωπος με πολλά διαφορετικά συναισθήματα και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Μεταξύ άλλων, έμαθα να νιώθω σεβασμό και θαυμασμό, συναισθήματα, τα οποία θεωρώ πως αφήνω να περάσουν και στα έργα μου. Πιστεύω ότι κάποιοι τα εντοπίζουν. Σε αυτά μάλιστα τα συναισθήματα οφείλεται ίσως το γεγονός ότι τα ποιήματά μου αυτά εν τέλει γίνονται καλύτερα, αφότου ολοκληρωθούν τυπ, απ’ ό,τι τη στιγμή της σύλληψής τους.

ΕΣ: Στις ξυλογραφίες σας συναντούμε σύμβολα από και παραπομπές σε διάφορες θρησκείες. Ποιος ο στόχος αυτού του συγκρητισμού; Γίνεται λόγος για τη σύνθεση (θέση-αντίθεση-σύνθεση) ως προϋπόθεση της συνεννόησης, θεματοποιείτε την πίστη του ανθρώπου ως αναγκαιότητα της ύπαρξης μιας ανώτερης προστατευτικής δύναμης ή συνιστούν τα έργα αυτά για σας, κατά τη δημιουργία τους ή και αργότερα, ένα είδος προσευχής;

ΦντΑ: Όπως προανέφερα, από τις μητέρες μου έμαθα το σεβασμό και το θαυμασμό απέναντι σε διάφορες και διαφορετικές μεταξύ τους θρησκευτικές πεποιθήσεις. Εδώ θα πρέπει όμως να αναφέρω και τον παππού μου που ήταν σαμάνος και στον οποίο κατέφευγαν, για τις προσευχές και τις θεραπείες του, άνθρωποι διαφορετικών θρησκειών. Ήταν ένα είδος μάγου. Μεγάλωσα, λοιπόν, καταμεσής αυτού του συγκρητισμού και τώρα προσπαθώ να διαμηνύσω στο κοινό ότι η συνύπαρξη, η αρμονία και η ειρήνη εν μέσω αυτής της πολυμορφίας είναι δυνατές. Αυτό είναι το μήνυμα που επιδιώκει να μεταλαμπαδεύσει ο πνευματικός εαυτός μου.

Θεωρώ ότι η τέχνη μου είναι έργο εν προόδω και δε θα μπορέσει να θεωρηθεί ποτέ τετελεσμένο. Πιθανότατα, θα συνεχίσω να επιδιώκω πάντα την έκφραση ολοένα και περισσότερων πραγμάτων, ενώ παράλληλα είναι ισχυρή η ανάγκη μου να παρουσιάζω ολοένα και κάτι καινούργιο. Για μένα, είναι μεγάλη ικανοποίηση να συγκεντρώνονται γύρω από τα έργα μου άνθρωποι διαφορετικών βιοτικών συνθηκών, θρησκευτικών πεποιθήσεων, κοινωνικών στρωμάτων και μορφωτικού επιπέδου. Κατά προτίμηση, θα τους έπαιρνα όλους μια αγκαλιά.

ΕΣ: Δεδομένου του πλούσιου και πολύπλευρου συμβολισμού στις ξυλογραφίες σας, κάποιες μορφές σε αυτές, όπως στα έργα Η ηλιακή έκλειψη στη σκοτεινιά του κήπου Ι και ΙΙ, αλλά και Η ποίηση στον κήπο, με παραπέμπουν σε αρχετυπικές θεότητες της Βραζιλίας, αποτυπώνοντας έτσι ένα συγκεκριμένο βαθμό βραζιλιανικότητας. Οι λέξεις και οι στίχοι σε αυτά, ούτως ή άλλως. Ποια είναι λοιπόν η συμβολή του Φρανσίσκο ντε Αλμέιδα στη βραζιλιανική τέχνη; Τι τον συνδέει με αυτήν και ποια η συνεισφορά του;

ΦντΑ: Η ξυλογραφία είναι τέχνη πλούσια και πολύπλευρη, ειδικά στα βορειοανατολικά της Βραζιλίας. Όταν ξεκίνησα τις σπουδές μου στις τέχνες, αγνοούσα ακόμη την ύπαρξή της, σύντομα όμως τη γνώρισα σε μάθημα στο πανεπιστήμιο του Σεαρά, απ’ όταν και την αγάπησα με πάθος, αποφασίζοντας να αφιερωθώ σχεδόν αποκλειστικά σε αυτήν. Σύντομα, άρχισα να χαράσσω στο ξύλο τις θεότητες που έβλεπα στον ύπνο μου. Ξυπνούσα κι έτρεχα στην πρώτη πλάκα που θα έβρισκα μπροστά μου για να συγκρατήσω τα οράματα αυτά, πριν χαθούν. Δεν ξέρω αν θα τις χαρακτήριζα αρχετυπικές, καθώς πρόκειται για μορφές που δεν απαντώνται ούτε στον πολιτισμό ούτε στις θρησκείες που εξασκούνται στη Βραζιλία, θα μπορούσαν, ωστόσο, να χαρακτηριστούν υβριδικές. Από την άλλη, η Βραζιλία είναι χώρα με πολλές επιρροές, την παρουσία διαφόρων λαών και πολιτισμών, καθώς και πολυάριθμων θρησκευτικών δογμάτων. Θεωρώ ότι η τέχνη μου ενώνεται εν τέλει με αυτήν την ποικιλομορφία, η οποία χαρακτηρίζει και ορίζει τη Βραζιλία.

Η συμβολή μου στην τέχνη, θα μπορούσα να πω, σχετίζεται με το σπάσιμο των κανόνων και κυρίως την υπερκέραση των περιορισμών που επιβάλλονται στην ξυλογραφία, όπως ο περιορισμός του μεγέθους της ξυλογραφίας στο μέθεγος της πρέσας, η αποκλειστική χρήση της διχρωμίας λευκού-μαύρου, η υπογραφή με μαύρη μελάνη, η χρήση μίας μόνο πλάκας κάθε φορά και η γραμμική αναπαραγωγή κατά σειρά.

ΕΣ: Ένα μήνυμα για το ελληνικό κοινό, παρακαλώ.

ΦντΑ: Ήδη μπορώ να φανταστώ μία ξυλογραφία εμπνευσμένη από τις αρχαιοελληνικές θεότητες. Ευχαριστώ για την ευκαιρία να μιλήσω για τη δουλειά μου. Το ενδιαφέρον και ο θαυμασμός όλων εσάς είναι αυτά που μου δίνουν δύναμη να συνεχίσω. Στέλνω μιαν αγκαλιά όλο φως για τις καρδιές σας.

~.~

Κατάλογος των έργων του Φρανσίσκο ντε Αλμέιδα που εκτέθηκαν στην Πρεσβεία της Βραζιλίας στο Βερολίνο (άνοιξη-καλοκαίρι 2024) και αναφέρονται στο κείμενο:

• Francisco de Almeida, A Sereia das asas douradas, 2019, 185x150cm

• Francisco de Almeida, Asas amarelas, 2022, 124,3x80cm

• Francisco de Almeida, Asas vermelhas, 2022, 128×74,5cm

• Francisco de Almeida, A estrela do jardim, 2022, 150x160cm

• Francisco de Almeida, A Sereia no amanhecer, 2023, 300x150cm

• Francisco de Almeida, O passeio no jardim do poeta, 2023, 300x150cm

• Francisco de Almeida, O eclipse na escuridão do jardim I, 2023, 300x150cm

• Francisco de Almeida, O eclipse na escuridão do jardim II, 2023, 300x150cm

• Francisco de Almeida, Un anoitecer e alvorecer em um paraíso de poemas, 2023, 300x150cm

• Francisco de Almeida, A poesía no jardim, 2023, 300x150cm

• Francisco de Almeida, O castiçal com a vela iluminando o paraíso, 2023, 300x150cm

~.~

*

*

*