*

Ποιες είναι οι τύχες του στοχασμού στη σημερινή Ελλάδα; Ακούγεται ο λόγος της φιλοσοφίας, των κοινωνικών επιστημών, της θεολογίας, των ανθρωπιστικών σπουδών στη δημόσια σφαίρα; Πώς προσλαμβάνεται και από ποιους, διεξάγεται ουσιαστικός διάλογος πάνω τους, ποια είναι η επιρροή των ιδεών που διακινούνται;

Αυτά ήταν τα θέματα που τέθηκαν στη δημόσια συζήτηση για τη «Σκέψη στην Ελλάδα σήμερα» που διεξήχθη στις 16 Ιουλίου στον Αίθριο Χώρο του Θεάτρου Κυδωνία, στις εφετινές «Νύχτες του Ιουλίου». Εισηγητές ήταν ο Κώστας Ανδρουλιδάκης, ο Σωτήρης Γουνελάς και η Ιωάννα Τσιβάκου και συντονιστής της συζήτησης ο Κώστας Κουτσουρέλης. Των εισηγήσεων της Ι. Τσιβάκου και του Κ. Ανδρουλιδάκη, που προηγήθηκαν, έπεται σήμερα η ανάρτηση της ομιλίας του Σ. Γουνελά.   —  ΝΠ

~.~

του ΣΩΤΗΡΗ ΓΟΥΝΕΛΑ

Αρχίζω με ένα απόσπασμα του Σεφέρη από τον Πρόλογο στην Έρημη χώρα του Έλιοτ:

«Το δίλημμα είναι αμείλικτο: είτε θ’ αντικρύσουμε τον δυτικό πολιτισμό, που είναι κατά μέγα μέρος και δικός μας, μελετώντας με λογισμό και με νηφάλιο θάρρος τις ζωντανές πηγές του –κι αυτό δεν βλέπω πως μπορεί να γίνει αν δεν αντλήσουμε τη δύναμη από τις δικές μας ρίζες και χωρίς ένα συστηματικό μόχθο για τη δική μας παράδοση– είτε θα του γυρίσουμε τις πλάτες και θα τον αγνοήσουμε, αφήνοντας τον να μας υπερφαλαγγίσει με κάποιο τρόπο από τα κάτω, με τη βιομηχανοποιημένη, την αγοραία, τη χειρότερη μορφή της επίδρασής του».

Και σε σημείωση πρόσθετε: «Αυτού του είδους το υπερφαλάγγισμα έχει προχωρήσει απελπιστικά και ανεμπόδιστα».

Αυτός που ασχολήθηκε με την προτροπή του Σεφέρη ήταν ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ο οποίος ανάμεσα στα άλλα, στο βιβλίο του Δύο κείμενα παραλληλίζει τον Σωκράτη με τον Πασκάλ. Ο Σωκράτης έλεγε πως όταν ήταν νέος, ασχολήθηκε με την «περί φύσεως ιστορίαν», αλλά όταν κατάλαβε ότι δεν ξέρει ποιος είναι, κατέφυγε στους λόγους για να μάθει την αλήθεια. Ο Πασκάλ από την άλλη, η μεγάλη αυτή διάνοια της φυσικομαθηματικής επιστήμης, δήλωσε ότι οι επιστήμες αυτές δεν είναι κατάλληλες για τον άνθρωπο και κλείστηκε σε ένα παλιό γυναικομονάστηρο όπου μελετούσε και έγραφε για τις χριστιανικές αλήθειες. Ο Πασκάλ προέβη και στην παρακάτω διατύπωση: «Υπάρχει μια λογική της καρδιάς που η άλλη λογική δεν την γνωρίζει».

Ο Φίλιππος Σέρραρντ, εγκατεστημένος χρόνια στην Ελλάδα με σημαντικότατο έργο δοκιμιακό κυρίως και μεταφραστικό, συμπληρώνει τα παραπάνω λέγοντας ότι έφεραν

«τον αφηρημένο Μαθηματικό νου στο επίκεντρο της ζωής και τον κατέστησαν μοναδικό κριτή της αλήθειας για τον άνθρωπο, τη φύση και οτιδήποτε άλλο».

Φανταστείτε πως αυτές εδώ οι θεωρήσεις έρχονται και δένουν με την φροϋδική ψυχαναλυτική αντίληψη του ασυνειδήτου που ήρθε στο προσκήνιο ανατρέποντας το τριμερές της ψυχής που είχε εγκαινιάσει ο Σωκράτης-Πλάτων και το οποίο ίσχυε μέχρι σχεδόν τον 15^ο αιώνα. Το «λογιστικό, το θυμοειδές, το επιθυμητικό», γίνεται συνειδητό, υποσυνείδητο, ασυνείδητο και το ασυνείδητο μπαίνει στην κορυφή μαζί με το επιθυμητικό. Στον Φαίδρο ο Σωκράτης δίνει το ωραίο σχήμα της ψυχής με τον ηνίοχο και τους δύο ίππους. Ο ηνίοχος νους συνεργάζεται με τον καλό ίππο (θυμοειδές) για να συγκρατούν τον σκολιό ίππο (επιθυμητικό). Ο σκολιός ίππος θέλει πάντα να ορμήσει στην ομορφιά και οι άλλοι δύο τον συγκρατούν. Όταν αυτό ανατρέπεται ποιος θα συγκρατήσει τον σκολιό ίππο; Ο άνθρωπος παραδίνεται στα χέρια της επιθυμίας.

Αυτά τα φροϋδικά με στέλνουν στον Γιώργο Σαραντάρη και στη διατύπωσή του ότι η Δύση έγδυσε τον έρωτα από το μυστήριό του και τον παρουσίασε ως λογικό φαινόμενο, πράγμα που εν πολλοίς δεν απέχει από τις ρασιοναλιστικές φροϋδικές προσεγγίσεις. Κοντά σ’ αυτά βρίσκεται και η καθηγήτρια της φιλοσοφίας Σοφία Αντωνοπούλου που σε ένα εξαιρετικό κείμενό της υπογραμμίζει ότι οι μέθοδοι των φυσικομαθηματικών επιστημών όταν εφαρμόζονται στον άνθρωπο «τον καταργούν ως ενεργό παράγοντα του κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι». Θέλει να πει δηλαδή ότι καταργείται η ελευθερία της βουλήσεως οπότε τον μετατρέπουν σε «έμβιο ρομπότ». Το ίδιο συμβαίνει και με την υποδούλωση στα γονίδια.

Το βέβαιο είναι ότι όλα αυτά συνιστούν ριζικό στοχασμό και πραγμάτωση έργου που κάθε άλλο παρά απασχολεί ή ενδιαφέρει το κυρίαρχο πνεύμα, το οποίο επιμένει στη γενικότερη μηδενιστική πολιτικο-οικονομική πραγματικότητα, η οποία προσδοκά από τον εξαμερικανισμό και την παγκοσμιοποίηση να βρει λύσεις.

Θεολόγοι, φιλόσοφοι και άλλοι διανοητές έχουν επισημάνει από χρόνια με σειρά βιβλίων και συγγραφών την ανάγκη αναζήτησης της αληθινής ταυτότητας αυτού του λαού, ο οποίος από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και μετά παραδέρνει με πλήθος προβλήματα εν πολλοίς άλυτα και σταθερά επαναλαμβανόμενα. Καθώς η ιστορία του απλώνεται μέσα στους αιώνες, διαφέρει ρητά από την ιστορία των ευρωπαϊκών λαών, πράγμα που δεν φαίνεται να το κατανοεί. Εδώ σπουδαίο ρόλο καλείται να παίξει η μνήμη, για να μπορέσουμε να εμβαθύνουμε στις μεγάλες πνευματικές δημιουργίες απώτερες και πιο πρόσφατες. Γνωστή βυζαντινολόγος είπε σε συνέντευξή της ότι «πηδήξαμε δέκα αιώνες για να πούμε ότι είμαστε κατευθείαν απόγονοι του Περικλέους». Αυτή είναι μια μεγάλη αλήθεια που πρέπει να μας ενεργοποιήσει για να καταλάβουμε τις διαφορές μας από τη Δύση και βέβαια από το οικονομίστικο πνεύμα που σήμερα λέγεται Οικονομία της Αγοράς και που γεννάει Κοινωνίες της Αγοράς.

Στις μέρες μας φαίνεται να αναπτύσσεται ένα «πνεύμα» αποδόμησης των πάντων που πετάει στο περιθώριο αλήθειες αιώνων και πραγματικότητες αιώνων για να βάλει στη θέση της μια πανσεξουαλικότητα και να την καταστήσει ρυθμιστή της ζωής. Αυτό το «πνεύμα» σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της τεχνολογίας και την εξαπλούμενη καταστροφή του περιβάλλοντος (ουσιαστικά της κτίσης) προωθεί μια κατάσταση αντιανθρώπινη και προβαίνει σ’ ένα είδος ανακατασκευής του όντος άνθρωπος. Μονάχα που τώρα η κατασκευή αυτή δεν έχει σχέση ούτε με θεολογία ούτε με οντολογία (κανονικά ούτε με ανθρωπολογία!) αλλά με χημικές ενώσεις, με άτομα, μόρια και γονίδια που εξαφανίζουν κάθε ουσιαστικό νόημα ζωής, καταργούν την ελευθερία επιλογής και οργανώνουν τη ζωή των κοινωνιών μονοδιάστατα και ολοκληρωτικά.

Εκεί που βρίσκονται σήμερα τα πράγματα απαιτείται μια σοβαρή μετατόπιση της προσοχής από τον πολιτικο-οικονομικό και τεχνολογικό άξονα στον πολιτιστικό-πνευματικό και η συνειδητοποίηση ότι δεν υπάρχει μονάχα ένας πολιτισμός δήθεν «ανώτερος» –ο δυτικός– αλλά πολιτισμοί, ειδικά των αρχαιότερων λαών, οι οποίοι χρειάζεται να έλθουν ξανά στο προσκήνιο προωθώντας αυτογνωσία, υπέρβαση εαυτού (στον αντίποδα του ατομοκεντρισμού) και συνύπαρξη λαών, προσώπων και κοινωνιών. Η ζωή δεν είναι αλισβερίσι και μάλιστα με όρους άνισους (η ανισότητα στις μέρες μας έχει χτυπήσει κόκκινο!), είναι ιερή και δεν ανήκει στον ψευδώς παρουσιαζόμενο κυρίαρχο άνθρωπο, αλλά ζητάει μια εσωτερική ησυχία, μια σχόλη για να μπορέσει ο μονίμως απασχολημένος άνθρωπος –ο άνθρωπος της δράσης– να «έλθει εις εαυτόν», σαν τον «άσωτο» της παραβολής.

Έτσι, εξάλλου, θα πάψει να τον κυνηγάει ο χρόνος και το κινητό που στις μέρες μας συμπληρώνει το κυνήγι του χρόνου που δεν αφήνει στιγμή τον άνθρωπο να ανασάνει. Οι ταχύτητες που αναπτύσσονται με τα ηλεκτρονικά και άλλα μέσα (τρένα, αεροπλάνα) πέρα από την τεράστια κατανάλωση ενέργειας που απαιτούν, δημιουργούν εξαρτήσεις στους ανθρώπους και τους στερούν ακόμη και την στοιχειώδη ελευθερία να είναι προσωπικές υπάρξεις, μοναδικές και όχι μαζικές που η μία αντιγράφει και μιμείται την άλλη.

Στο ελληνικό στερέωμα τον τελευταίο καιρό αναπτύσσεται έντονη βία και επιθετικότητα στην μαθητιώσα νεολαία η οποία είναι αφημένη σχεδόν ασύδοτη μέσα και έξω από τα σχολεία. Το ζήτημα δεν αφορά μονάχα την εκπαίδευση αλλά και την οικογένεια. Σήμερα με τον βιοπορισμό των δύο γονέων πολλά παιδιά μεγαλώνουν σχεδόν μόνα τους, δεν ξέρουν τι σημαίνει οικογενειακή θαλπωρή, δεν ζουν μια καλλιέργεια προσωπικών σχέσεων μέσα και έξω από την οικογένεια. Να περνάς τη ζωή σου σε τόσο μικρές ηλικίες αγκαλιά με το κινητό, όχι μονάχα δεν είναι λύση αλλά οδηγεί σε αποθηρίωση. Δεν μπορεί να ζουν οι άνθρωποι, μικροί και μεγάλοι, μέσα στην εικονική πραγματικότητα, η οποία τις πιο πολλές φορές προωθεί την μηδενιστική κατάσταση για την οποία ήδη μίλησα.

Πρέπει επιτέλους να πάψουμε να παρασυρόμαστε από τις σειρήνες της εποχής (είναι πολλές) και από τα περιβόητα «συμφέροντα», τα οποία μέσα από την τεχνολογική μέγγενη που τα διέπει δεν δίνουν δεκάρα για την ανθρώπινη υπόσταση, δεν σκοτίζονται για την εξάπλωση της μοναξιάς και της κατάθλιψης σε παγκόσμιο επίπεδο, όσο ποτέ άλλοτε. Γι’ αυτό χρειάζεται γενναία αντίσταση στον πολιτισμό της βαρβαρότητας, ο οποίος προελαύνει ακάθεκτος με κίνδυνο, ακόμη και τρίτου παγκόσμιου πολέμου και δη πυρηνικού. Απαιτείται μια αφύπνιση των λαών, και μάλιστα του ελληνικού που η πνευματική του ιστορία (αρχαιοελληνική και χριστιανική) φτάνει και περισσεύει για να επιτρέψει την ανάνηψή του.

*

*

*