Χαῖρε Θαλασσινό Ἄστρο

Εἰσαγωγή-Μετάφραση: ΝΑΤΑΣΑ ΚΕΣΜΕΤΗ

Ἡ πατρότητα τοῦ μεσαιωνικού ὕμνου Ave maris stella ἀποδίδεται, ἀνάμεσα σέ πολλούς ἄλλους, στόν Ἅγιο Βερνάρδο τοῦ Κλαιρβώ (1090-1153) ὁ ὁποῖος ἔγραψε ὡραιότατες διευκρινίσεις καί παραινέσεις, σχετικές μέ τό θεοτοκωνύμιο maris stella-θαλασσινό ἄστρο. Ἡ λατινική ἐκδοχή τοῦ ὕμνου ἰχνηλατεῖται ἀνάμεσα στόν ὕστερο 6^ο αἰῶνα μ.Χ. καί τόν πρώιμο 9^ο, καί τό ὄνομα παραλλάζει ἀπό ἄστρο τῆς θάλασσας σέ ἄστρο τοῦ ὠκεανοῦ, προσωνύμιο ἀπό τά ἀρχαιότερα καί πλέον δημοφιλῆ τῆς Μαρίας.

Τό ποίημα τοῦ 15^ου αἰῶνα πού ἀποδίδω ἐδῶ εἶναι ἐμπνευσμένο ἀπό τόν ἀρχαῖο ὕμνο· τό χειρόγραφο πιθανολογεῖται ὅτι φτιάχθηκε σέ ἕνα Καρθουσιανό μοναστήρι τοῦ Γιορκσάιρ ἤ πιό βόρεια στό Λινκολνσάιρ. Ἂποτελεῖ θερμό ἐγκώμιο καί ἐξομολογητική εὐχή, θυμίζοντας τήν πολύ πιό ἐκτεταμένη, καί, ἀπό κάθε ἄποψη εὐρύτερη καί ἰσχυρότερη Ἐξομολογητική εὐχή πρός τήν Θεοτόκο τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ (14^ος αἰώνας). Κατορθώνει ὅμως τό ὀλιγόστιχο ἐγκώμιο νά εἶναι ταυτοχρόνως θεολογικό. Ἐν ὀλίγοις, πρόκειται γιά θεολογικά λογάκια, ὅπως θά ἔλεγε ὁ δικός μας Παπατσώνης.

Ἡ κύρια καί ἐπικρατοῦσα μεταφορά γιά τήν Μαρία, πού ἐνέπνευσε Ἀνατολή καί Δύση ὅσο καμία ἄλλη γυναίκα, εἶναι αὐτή τοῦ καθοδηγητικοῦ Ἄστρου τῆς θάλασσας: ὄχι μόνον γιά τούς ναυτικούς ἀλλά ὅλους ἐμᾶς τούς ναυσιπλόους καί ποντουμένους σάλῳ βιωτικῶν κυμάτων (Μέγας Παρακλητικός). Ἀκολουθεῖ ἡ μεταφορά τῆς Πύλης τοῦ Παραδείσου, παρομοίως μέ τό Πύλη Ἐπουράνιε, πού ἀκοῦμε στόν δικό μας Ὄρθρο, ἤ ἀπό τήν Β΄ Στάση τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου τό: Χαῖρε Παραδείσου θυρῶν ἀνοικτήριον, καί ἀλλοῦ ἄλλα.

Ὁ ὕμνος ὑπαινίσσεται τήν εὐρέως διαδεδομένη μεσαιωνική ἰδέα περί τοῦ δεσμοῦ ἀνάμεσα στίς δύο Μητέρες τῆς ἀνθρωπότητας, τήν Μαρία καί τήν Εὔα. Συγγενική μέ αὐτήν τῶν Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν πού ἀποκαλοῦν τήν Μαρία Νέα Εὔα. Ὅμως ἄς σημειωθεῖ ἡ εὐφυής ὅσο καί χαριτωμένη γλωσσική ἀντιστροφή πού γίνεται στό Ave Maris Stella· δηλαδή ἡ σύνδεση τοῦ Χαιρετισμοῦ τοῦ Γαβριήλ στήν Μαρία: Ave, μέ τό ὄνομα Eva, στά λατινικά, ἡ ὁποία διαδηλώνει τό τέλος τῆς λύπης ἐξ αἰτίας τῆς ἀπώλειας τοῦ Παραδείσου· τό τέλος τῆς ἁμαρτωλότητας πού ἐγκαινιάζεται, πραγματοποιούμενο ἀπό τήν Μαρία. Καί στό σημεῖο αὐτό τῆς θεολογικῆς συμφωνίας δέν ἔχουμε παρά νά ἀναφερθοῦμε στήν Γ΄ Στάση τοῦ Ἀκαθίστου :

Ὤφθης φωτισμός, ἡμῶν καὶ βεβαίωσις· ὅθεν βοῶμέν σοι· Χαῖρε ἄστρον ἄδυτον, εἰσάγον κόσμῳ, τὸν μέγαν Ἥλιον, χαῖρε Ἐδὲμ ἀνοίξασα, τὴν κεκλεισμένην Ἁγνή, χαῖρε στῦλε, πύρινε εἰσάγουσα, εἰς τὴν ἄνω ζωὴν τὸ ἀνθρώπινον.

Στίς ἀρχές τοῦ δεκάτου τετάρτου αἰῶνα ὁ ὕμνος μεταφράστηκε στά ἀγγλικά ἀπό τόν φραγκισκανό William Herebert. Ἀκόμα καί τό Sea Star, ὅπως ἀπέδωσε τό stella maris, ἔχει ἀπό τήν ἔρευνα ἐντοπιστεῖ σέ ἕνα χειρόγραφο τοῦ 1050, στά παλαιά ἀγγλικά:

Sæsteorra heo is gecweden, forðan þe se steorra on niht gecyþeð scypliðendum mannum hwyder bið east and west, hwyder suð and norð. Swa þonne wearð þurh ða halgan fæmnan Sancta Marian gecyþed se rihte siðfæt to ðam ecan life þam ðe lange ær sæton on þeostrum and on deaþes scuan and on þam unstillum yðum þære sæ þises middaneardes.

Ἡ μετάφρασή του στά σύγχρονα ἀγγλικά πού βρῆκα εἶναι ἡ ἀκόλουθη:

Sea star she is called, because a star in the night shows to seafaring men where is east and west, where south and north; and just in this way through the holy maiden St. Mary the right path to eternal life was shown to those who long had sat in darkness and in the shadow of death and among the troubled waves of the sea of this world.

Ἀπευθυνόμενη τώρα στούς ἀναγνῶστες τῆς μετάφρασής μου, θέλω νά πῶ ὅτι οἱ ὁμοιότητες πού παρατηροῦνται μέ δικά μας ἐφύμνια καί παρακλήσεις, μέ ὁδήγησαν νά προσφύγω σ’ αὐτά γιά γλωσσικά/ἐκφραστικά δάνεια, μέ τήν δέουσα προσοχή καί διάκριση. Κατά τήν μεταφραστική περιπέτεια θεώρησα πώς ἀξίζει νά μεταφέρω αὐτούσια τήν λατινική ἐκδοχή. Ζήτησα τήν συνδρομή γνώστου τῆς λατινικῆς καί μοῦ τήν ἔδωσε μέ τήν προϋπόθεση νά παραμείνει ἀνώνυμος, πράγμα πού θα σεβαστῶ.

Μέ τήν παράθεση τῶν versions ἐλπίζω νά γίνει ὁρατή ἡ ὑφολογική διαφοροποίηση, καί ὄχι μόνον: ὁ ὕμνος χρησιμοποιεῖται ὡς προσευχή ἀπό (καί γιά) ναυτικούς ὥς τίς μέρες μας, ἐπειδή ἡ ἴδια ἡ Μαρία ἐκπροσωπεῖ τήν ἐλπίδα τῆς ἀσφαλοῦς ἄφιξης στόν προορισμό τοῦ ταξιδιώτη. Σήμερα, στά 2024, ὅ,τι σχετικό μέ τήν Μαρία σπανίως ἀνανεώνεται ἀπό πλευρᾶς περιεχομένου. Ὅταν καί ὅπου τό ἐνδιαφέρον γι αὐτήν ἐπικαιροποιεῖται εἴτε ἐμπλουτισμένο εἴτε ὄχι μέ νέες ἰδέες, αὐτές φαίνεται νά ἀφοροῦν περισσότερο τίς ἑρμηνεῖες καί ἀπόψεις τῶν ἴδιων τῶν συγγραφέων τους. Μ’ ἄλλα λόγια δέν πρόκειται γιά θεολογικά λογάκια πού ἀπηχοῦν μιά συλλογική, καθολική ἀναγνώριση καί συγκινηση. Ἡ ἀγάπη ὅμως καί ἡ καταφυγή στό Πρόσωπό Της παραμένει ὁλοζώντανη ἀνάμεσα στούς πιστούς Ἀνατολῆς καί Δύσης, ἄν καί ὄχι κατ’ ἀνάγκην ἐντεταγμένη μέσα στήν Μαριολογία, ὅπως ἀναπτύχθηκε τήν ἱστορία τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας. Ὅλως ἀντιθέτως οἱ προτροπές τοῦ Ἁγίου Βερνάρδου συνιστοῦν ὑπέροχα θεολογικά λογάκια! Γι’ αὐτό καί τά παραδίδω εὐγνωμόνως πρός τόν Μυστικό Δάσκαλο, καί μέ χαρά στόν σημερινό χειμαζόμενο καί κλονιζόμενο ἀπό ταῖς ζάλαις τοῦ βίου ἀναγνώστη, ὡς προοίμιον.

~.~

Ἄγιος Βερνάρδος τοῦ Κλαιρβώ

Μήν ἀποσύρετε τή ματιά σας ἀπό τό φῶς τούτου τοῦ ἄστρου, ἄν δέν θέλετε νά κατακλυσθεῖτε ἀπό τά κύματα· ἄν οἱ πειρασμικές θύελλες ξεσπάσουν, καί σᾶς πετάξουν πάνω στούς βράχους τῆς θλίψης καί τῆς συμφορᾶς, προσβλέψατε στό ἄστρο, ἐπικαλεστεῖτε τήν Μαρία. Nιώθετε ματαιωμένος ἀπό τό μέγεθος τῶν παραπτωμάτων σας, νιώθετε ντροπιασμένος ἐνώπιον τῆς ρυπαρότητας τῆς συνείδησης σας, εἶστε ἔντρομος συλλογιζόμενος τήν φοβερά ἡμέρα τῆς κρίσεως, τόσο ὥστε νά ἀρχίζει νά σᾶς καταβάλει ἡ λύπη, ἤ ἀκόμη νά βυθίζεστε στήν ἄβυσσο τῆς ἀπόγνωσης, στρέψτε τότε τούς λογισμούς σας στήν Μαρία.

Σέ κινδύνους, ἄλγος, ἀμφιβολία, ἐπικαλεστεῖτε τήν Μαρία. Δέν θά βρεθεῖ μακριά ἀπό τά χείλη σας, ἤ τήν καρδιά σας· καί τό πώς ἐσεῖς εἶναι δυνατόν νά ἀποκτήσετε τήν μεσιτεία τῆς δέησής της, μήν σᾶς κάνει νά παραλείψετε τήν μίμησή της. Ὅταν τήν ἀκολουθεῖτε, δέν θά λοξοδρομήσετε· ὅταν τήν ἐπικαλεῖστε, δέν θά ἀμφιβάλλετε πλέον· ὅταν σᾶς ἐνισχύει, δέν θά ἔχετε πτώσεις· ὅταν αὐτή σᾶς καθοδηγεῖ, σίγουρα θά φθάσετε στήν αἰώνια ζωή, καί ἀπό τήν ἴδια σας τήν πείρα θά ἀνακαλύψετε ὅτι δικαίως ὀνομάζεται Μαρία – δηλαδή Ἄστρο τῆς Θάλασσας.

***

ΧΑΙΡΕ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟ ΑΣΤΡΟ

Xαῖρε Θαλασσινό Ἄστρο, Μητέρα τοῦ Θεοῦ Ἅγία,
Προσεύχου στόν γλυκύ σου Γιό, νά μᾶς λυτρώσει
Ἀπό τήν ἄγνοια
Γιατί σ’ αὐτόν τόν κόσμο πορευόμαστε
Μέ ἀμπώτιδες καί κλύδωνες ὅπως στή θάλασσα,
Γεμάτοι ματαιοδοξία.
Ἐσύ πού
Λάμπεις σέ ὅλους τούς χειμαζομένους σάν ἄστρο
Πανέτοιμο τῆς ἁμαρτίας τόν ζυγό νά ἄρει

Καί πρόθυμο, ἐπί πλέον, νά δεηθεῖ ὑπέρ ἡμῶν
Ταχεία συγχώρεση
Πάντων τῶν πταισμάτων καί τῶν ἀνομιῶν
Ὥς καί τά μέγιστα ἑκάστου πάθη
Καί παραπτώματα

Ἐπάκουσον γοργοεπήκοε, γλυκειά Κυρά, ταπεινή, ἥπια,
Μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, κόρη πανύμνητε,
Ὑπεράνω πάντων τῶν ἀγγέλων,
Ἐστεμμένη
Βασίλισσα τῶν Οὐρανῶν,

Εὐλογημένη νῦν καί ἀεί
Πρέσβευε στόν λυτῆρα τῶν νόσων, Γιό σου,
Τήν χάρη ἰάσεως καί παντελῆ σωτηρία
Νά μᾶς δωρίσει
Τήν φλογερή του ἀγάπη στήν ζωή μας νά πέμψει.

Σπεῦσον εἰς ἱκεσία, Δέσποινα ἀγαθή, ἵνα προσευχηθεῖ Ἐκεῖνος ὑπέρ πάντων
Ὥστε μεθ’ ὑμῶν νά συνοικοῦμε εἰς αἰῶνας αἰώνων.
Ἀμήν.

~.~