*

του ΤΑΣΣΟΥ ΠΑΓΙΑΣΛΗ

Δημήτρης Μουζάκης,
Ταραήλ, Gutenberg, 2024

Ταραήλ (ή Tαραήλτς ή Ταραήλες) είναι το ουράνιο τόξο στα Ποντιακά. Αυτός είναι ο τίτλος της νέας συλλογής του Δημήτρη Μουζάκη.

Η συλλογή ανοίγει με ένα μοντέρνο σονέτο ή, καλυτέρα, μια παραλλαγή του σονέτου του οποίου η ομοιοκαταληξία δεν ακολουθεί αυστηρά τους δομικούς κανόνες. Το σονέτο αφιερωμένο στη Μάρα αναβλύζει συναισθηματική ένταση καθώς περιγράφει τη σχέση μιας μητέρας και της κόρης της. Διαφαίνεται η αρχή της πορείας με τον θηλασμό: «…με το γάλα σου ραίνεις τις πληγές μου» αλλά και τα καταληκτικά μονοπάτια του μέλλοντος: «στο σκότος ταξιδεύουμε μιας κρύπτης.». Ο προφανής συναισθηματικός δεσμός ξεκινάει από το «στήθος» και αγκαλιάζει ζεστά την ανατροφή της Μάρας.

Επτά ποιήματα πριν το τέλος στο ομώνυμο με τον τίτλο της συλλογής ποίημα, ο ποιητής τονίζει στη Μάρα πως το ταξίδι της ζωής σαν ουράνιο τόξο μας φιλοξενεί πάνω σε μια ηλιαχτίδα, υπενθυμίζοντας έτσι και σε εμάς την ταχύτητα με την οποία η ζωή περνά. Και λόγω αυτής της ταχύτητας πολλοί από τους συνοδοιπόρους μας σαν θεατές του ουράνιου τόξου έρχονται και φεύγουν στην παρόρμηση μιας στιγμιαίας στάσης. Μια γραμμή ενώνει την Μάρα με την παροδικότητα του ουράνιου τόξου (ζωής), μια γραμμή λαχτάρας, αναπόλησης, διαλογισμού, ενδοσκόπησης, καημού, μοναξιάς και μελαγχολίας.

Ξεκινώ από μια ανάλυση της δομής και της προσωδίας στο Ταραήλ, για να συνεχίσω μετά στα κεντρικά θέματα και τον σκοπό της συλλογής και κατόπιν να περάσω στη γλώσσα, στο θυμικό και στο πνεύμα της, κλείνοντας με πιθανές διακειμενικές αναφορές που μπορεί να βοηθήσουν τον αναγνώστη. Στο μεγαλύτερο μέρος το Ταραήλ είναι μια συλλογή μοντέρνων ποιημάτων ελεύθερου στίχου χωρίς προγραμματισμένο ρυθμό και ομοιοκαταληξία. Ξεχωρίζουν: η ‘Μάρα’ ως ένα ιδιότυπο σονέτο, τα ‘Τέσσερα τετράστιχα’ που έχουν την δομή του τίτλου τους, το ‘Πολιτικό ποίημα’, έξι ομοιοκατάληκτα δίστιχα, και το ‘Ζωντανό απολίθωμα’ για τον εσωτερικό του ρυθμό. Σε όλα τα υπόλοιπα ποιήματα ο ρυθμός και η φόρμα του ποιήματος ορίζεται από τον ποιητή κατά τις ανάγκες του ποιήματος σύμφωνα με τις εικόνες, τα συναισθήματα και τα νοήματα που θέλει να επικοινωνήσει.

Η δομή της συλλογής με πρώτη ματιά δεν είναι ξεκάθαρη. Σε μια πρώτη ανάγνωση το Ταραήλ είναι μια συνεχής συλλογή αφού ο ποιητής έχει επιλέξει να μην χωρίσει τα ποιήματα σε ενότητες. Με μια δεύτερη όμως, και, ομολογουμένως, ίσως τρίτη, ανάγνωση, διακρίνονται σαφώς στην συλλογή έξι περίπου θεματικές ενότητες:

α) Η πρώτη ενότητα που θα ονομάσω ‘Γάμος’ εμπεριέχει τα ποιήματα: ‘Ακαρεί’, ‘Ο εκκλησιασμός των θεών’, ‘Υδρούσα’, ‘Δομήνικος και Χερώνυμα’, ‘Τέσσερα τετράστιχα’, ‘Δως μου δυο λέξεις’, ‘Εμμονικός’, ‘Πεθαμένο πουλί’, ‘Διαζύγιο’, ‘Επάγγελμα γυναίκα’, καθώς και το ομώνυμο ποίημα ‘Γάμος’. Εάν ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης ανασυντάξει τη σειρά των ποιημάτων παρατηρεί την πληρότητα μιας σχέσης από τις αρχικές στιγμές ερωτικής τρέλας – στο ποίημα ‘Ακαρεί’ ο Μουζάκης θυμάται τον νεότερο εαυτό του (βλέπε Η Αδελφότητα της Θλίψης, Υδροβάτης) και με δεξιοτεχνική γλωσσοπλασία υφαίνει την τρέλα του έρωτα – έως τις τελικές στιγμές με το ‘Διαζύγιο’. Σε αυτή τη διαδρομή ο ποιητής περνάει τον αναγνώστη από όλες τις πιθανές εικόνες και συναισθήματα ενός ζευγαριού.

β) Η δεύτερη ενότητα που θα ονομάσω ‘Προτροπές’ αποτελείται από ποιήματα γραμμένα στο δεύτερο πρόσωπο, τα οποία στο πλαίσιο της συλλογής φέρονται ως οι προτροπές του ποιητή στη ‘Μάρα’ καθώς εκείνη περπατά το ‘Ταραήλ’. Η ενότητα περιλαμβάνει τα ποιήματα: ‘Περίπατος, ‘Λυγμός’, ‘Πεινασμένο νερό’, ‘Νίκη’, ‘Η δίψα της αλήθειας’, ‘Σύμπλεγμα’, και ‘Βάσανο’.

γ) Σε παρόμοιο κλίμα αλλά με διαφορετική έκφραση κινείται η τρίτη ενότητα την οποία θα ονομάσω ‘Παραβολές’ ή, αν θέλετε, ‘Αισώπου Μύθοι’. Το κάθε ποίημα εδώ αποτελεί μια αυτοτελή ιστορία εν είδει μύθου, μέσα από τους οποίους μύθους ο ποιητής επικοινωνεί στην ‘Μάρα’ και στον αναγνώστη μια σειρά σημαντικών για τον ποιητή διδαχών. Η ενότητα αυτή που περιλαμβάνει τα ποιήματα: ‘Βαβέλ’, ‘Η αγριότητα της φύσης’, ‘Ανεξήγητη ορμή’, ‘Ο δολοφόνος του θεού’, ‘Αυτός που είναι μίσος’, ‘Μαγδαληνή’, ‘Χρίστος αντέστη’, ‘Ο τραγουδιστής’, ‘Τατουάζ στην ψυχή’, ‘Κοινωνικός’, ‘Προπονητής ζωής’, ‘Αριστεία’, ‘Άστεγες προσευχές’, ‘Ο κύριος Φόγκ’. Πρόκειται για τη δεύτερη μεγαλύτερη ενότητα.

δ) Η τέταρτη και μεγαλύτερη ενότητα την οποία θα ονομάσω ‘Λογισμοί’ συνεχίζει να παραθέτει ένα σύνολο φιλοσοφικών και υπαρξιακών λογισμών στους οποίους διαφαίνεται ξεκάθαρα η πρόθεση του ποιητή να τονίσει την σημασία της προσωπικής και υποκειμενικής αισθητικής γειωμένης στις καθημερινές και οργανικές / φυσικές στιγμές της ζωής στο πλαίσιο ενός κόσμου που διαφαίνεται να κινείται προς τον κομφορμισμό, την υπερκατανάλωση και την αδιαφορία. Η ενότητα εμπεριέχει τα ποιήματα: ‘Τα κάλαντα του φθινοπώρου’, ‘Τα δώρα των Χριστουγέννων’, ‘Των φώτων’, ‘Ταξίδι στο νερό’, ‘Εκσπερματώσεις ηφαιστείων’, ‘Ολόκληρος άνθρωπος ολόκληρης μοναξιάς’, Πολιτικό ποίημα’, ‘Το μέτρο των αστέγων’, ‘Αυτός που δε χρειάζεται να ξέρει’, ‘Λευκός θόρυβος’, ‘Ζωντανό απολίθωμα’, ‘Μονότονο θαύμα’, ‘‘Εξιδανίκευση’, ‘Το άρωμα’, ‘Τα άφαντα μαζί’, ‘Μυς σε σύσπαση’, ‘Γαργαλόμυγα’, ‘Σολομών’, ‘Μη χείρων’, ‘Απόπειρες παραμυθιών’, ‘Μέσα κοινωνικής δικτύωσης’.

ε) Η πέμπτη ενότητα, μικρότερη σε έκταση, την οποία θα ονομάσω ‘Ταυτότητα’, θυμίζει την ‘Βαβυλώνα’, καθώς ο ποιητής μοιράζεται για άλλη μια φορά ποιήματα για τους γονείς του και την τραγική απώλεια των, η οποία όπως ομολογεί ο ίδιος: «Ενηλικιώθηκα όταν έθαψα τους γονείς μου / όταν αγκαλιάστηκα με το θάνατο / τα κατάλαβα όλα.» (‘Γέννηση υπερήλικου’).  Η ενότητα αναβλύζει έντονα αισθήματα απώλειας αλλά και συμφιλίωσης με την μνήμη καθώς και τις αντίστοιχες πράξεις που την οροθετούν και την συμβολίζουν: Πήγα σήμερα και πότισα τα δένδρα του πατέρα μου. / Όταν ζούσε δεν πήγαινα / βαριόμουν και δυσανασχετούσα. / Τώρα δεν πάω επειδή έφυγε / πάω επειδή δε θα ξανάρθει. / Χωρίς εμένα τα δένδρα του πατέρα μου / είναι απλώς δένδρα. (‘Τα δένδρα του πατέρα μου’) Τα υπόλοιπα ποιήματα της ενότητας είναι: ‘Τρεις μέρες’, ‘Οι υποσχέσεις μου, ‘Γεύμα στον πυθμένα’, ‘Αυγούστου οκτώ’, ‘Ευχές’, και ο ‘Αδρανειακός καρπός’.

στ) Η συλλογή ολοκληρώνεται με την έκτη και τελευταία τεκμαρτή ενότητα την οποία θα ονομάσω ‘Ποίηση’ και στην οποία ο ποιητής, όπως και στις προηγούμενες συλλογές του, εκθέτει και καταθέτει με ειλικρίνεια την σχέση του με την γραφή και την γλώσσα και δηλώνει σαφώς: «Γεννήθηκα γραφιάς / κι όσοι με άγγιζαν / άφηναν πάνω μου εγκαύματα. [……] Φωτιά μέσα στο στήθος μου / το στόμα μου γεμάτο σάλια. / Πείνα, πείνα αβάσταχτη για λέξεις / με την υπεροψία των γονιδίων μου / αφού γεννήθηκα γραφιάς / και το τι έζησα δεν έχει σημασία. // Μονάχα πώς το είπα. / Γεννήθηκα γραφιάς για να φρενάρω δάκρυα / πάνω στη γλώσσα μου που θήλαζε / μάτια. » (‘Γεννήθηκα γραφιάς’) Τα υπόλοιπα ποιήματα της ενότητας είναι: ‘Τα ωραιότερα ποιήματα’, ‘Νυχτερινή μετάληψη’, ‘Τα λόγια του ποιήματος’, ‘Το ποίημα δεν είναι λόγια’.

Σε συνέχεια και με αυτή την δομή υπόψιν θα αναλύσω τα κεντρικά θέματα, τον σκοπό, τη γλώσσα, το θυμικό, το πνεύμα και τις διακειμενικές αναφορές της συλλογής. Με δεδομένη την ευρύτητα των θεματικών, όπως αναλύθηκαν παραπάνω, ο κεντρικός σκοπός της συλλογής φαίνεται να είναι μια παρακαταθήκη ζωής του ποιητή στην ‘Μάρα’ που θα μπορούσε να είναι και κόρη του.

Ο ποιητής αφήνει στη ‘Μάρα’ παρακαταθήκη ένα σύνολο παρατηρήσεων, προτροπών και λογισμών καθώς και κρίσιμα στοιχεία της ταυτότητάς του αλλά και της σχέσης του με την ποίηση που τόσο αγαπά, σχεδόν σαν μια προσπάθεια να εναντιωθεί στις ίδιες του της λέξεις: «Χωρίς εμένα τα δένδρα του πατέρα μου / είναι απλώς δένδρα. » όντας σίγουρος πως τα δένδρα του πατέρα του θα εντυπωθούν για πάντα στην μνήμη και στη ζωή ουράνιο τόξο της ‘Μάρας’ αλλά βεβαίως και κατ’ επέκταση του αναγνώστη.

Το σύνολο των προτροπών φαίνεται να έχει ξεκάθαρο σκοπό την ενεργοποίηση της ‘Μάρας’ να ζήσει: «Όσο χτυπά η καρδιά ζήσε και ξανάζησε / μέσα στο μνήμα η βροχή / πεινάει για νερό.» ορίζοντας η ίδια για τον εαυτό της τι σημαίνει επιτυχία: «Aς σημαίνει η νίκη ό,τι θες… / ένας καφές πλάι στο τρεχούμενο νερό / εννιά ξεφωνητά παιδιών / μέσα στο σπίτι / ο μεγαλύτερος μισθός του πλανήτη.» υπενθυμίζοντάς της οτι τα πάντα μπορούν: «Θα σου μιλήσω με λόγια απλά και καθημερινά / για μιαν αλήθεια πίσω / από όλη τη ζωή που σε τυλίγει γλυκά / δεν υπάρχει τίποτα που να μην / μπορεί να σε σκοτώσει.» ενώ οι παραβολές και οι φιλοσοφικοί και υπαρξιακοί λογισμοί του δρουν ως αλογόμυγα που θα διατηρήσει την ‘Μάρα’ εν ενεργεία πνεύματος: «Κανένα θηρίο δε θα μπορούσε να σκοτώσει τον Θεό / εκτός απ’ την απάθεια.» και πράξης: «Μα σου είπαμε, αγόρι μου / είναι η μέρα σου σήμερα / η μέρα που κατάλαβες πώς έπρεπε / να ’χεις ζήσει.»

Ο Μουζάκης είναι εκφραστικός ποιητής. Η γλώσσα του είναι κατά βάση απλή και βατή. Αν και του αρέσουν οι δύσκολες λέξεις έχει εν πολλοίς αφήσει πίσω του την έντονη λεξιπλασία των νεανικών του χρόνων και έχει υιοθετήσει μια γλώσσα καθημερινή της οποίας όμως η ύφανση συνεχίζει και επιφυλάσσει εκπλήξεις για τον αναγνώστη. Παραθέτω εδώ μερικές τέτοιες εκπλήξεις από διάφορα ποιήματα: «γέμισ’ η γλώσσα κόκκαλα», «έχασε τα εσωτερικά της βάσανα / σε μια δίνη στοργής.», «Θάλασσα από γιασεμί / πίνει του Δία το κεφάλι /ανάμεσα στα πόδια σου / εκκλησιάζονται οι Θεοί», «Ο αέρας αφθονεί, όμως / δεν επαρκεί ο πνεύμονας. / Θέλει κότσια η αναπνοή, να πηγαίνεις / με το μέτωπο στο έμφραγμα και / να λες θα περάσω, δεν τέλειωσα ακόμα.».

Η γλώσσα του Μουζάκη στο σύνολο της είναι όπως πάντα υποβλητική και ανασηκώνει στη δημιουργία της το πέπλο που καλύπτει των περισσοτέρων από τα συναισθήματα. Ο ποιητής χρησιμοποιεί άφθονες ισχυρές εικόνες, συμβολισμούς και μεταφορές τις οποίες φέρει στην υπηρεσία των ποιημάτων του. Οι εικόνες των ποιημάτων καταλαμβάνουν πλήρως το φάσμα της έντασης άγριες, ζωντανές, γεμάτες αίμα και παλμό, ενίοτε σπαραχτικές, δηλωτικές και με αντιπαραθέσεις, κατακλύζοντας τον αναγνώστη. Οι συμβολισμοί δημιουργικοί και οι μεταφορές ζωντανές δημιουργούν μια γλώσσα με την οποία ο Μουζάκης μπορεί να μιλήσει για τα φαινόμενα δίχως να τα ξεγυμνώνει.

Τα περισσότερα ποιήματα της συλλογής διακρίνονται από μια νηφάλια ένταση. Δεν μεθάει ο Μουζάκης με το νέκταρ του πάθους του. Η ένταση των εικόνων και των συναισθημάτων παραμένει καθαρή αλλά και, ταυτόχρονα, απομακρυσμένη. Η γλώσσα λειτουργεί ως καθρέπτης διπλής επιφάνειας όπου ο εξωτερικός παρατηρητής μπορεί να παρατηρήσει δίχως να κινδυνεύει να λερωθεί από το αίμα του αγώνα.

Δεδομένης της δομής της συλλογής, το πνεύμα που την διέπει επιζητεί ενδοσκόπηση και αυτοεξέταση και σε κάποιο βαθμό προκαλεί τον αναγνώστη να συλλογιστεί σθεναρά τις προσωπικές του επιλογές. Οι απόψεις του ποιητή αντικατοπτρίζουν ιδέες (π.χ. Ντώκινς) που ο ίδιος έχει εκθέσει και αλλού (βλέπε την αρθρογραφία του ποιητή στο Ποιείν) αλλά και την προσωπική του αισθητική: «Άλλοι νογούν με Λειβαδίτη / εγώ με Οδυσσέα Ελύτη // άλλοι με Μίκη Θεοδωράκη / εγώ με Μάνο Χατζιδάκι».

Οι διακειμενικές αναφορές του Μουζάκη δεν είναι εύκολο να εντοπιστούν. Σε πρώτη φάση ο ποιητής σε αυτή τη συλλογή του φαίνεται για πρώτη φορά να βουτάει τη γλώσσα του σε ένα ξεκάθαρο ιδίωμα ή διάλεκτο της χώρας μας, την ποντιακή. Το Ταραήλ δεν ξεκαθαρίζει αν η σχέση του ποιητή με το ποντιακό ιδίωμα είναι προσωπική ή γραμματολογική. Παρουσιάζει βέβαια ενδιαφέρον ή, έστω, και αποσπασματική χρήση λέξεων από γραμματολογικά ξεχωριστές διαλέκτους της Ελλάδας, σε μια εποχή που η νεολαία μας βασικά μιλάει με Greekenglish και Emoticons.

Από την άλλη πλευρά σημειώνω εδώ οτι το ουράνιο τόξο αναφέρεται ίσως και σε ένα από τα αγαπημένα συγκροτήματα του ποιητή, των Rainbow και του Ρίτσι Μπλάκμορ. Βέβαια ακόμη και αν ο ποιητής θεωρεί τα ποιήματα του ροκ, στην υποκειμενική μου ανάγνωση περισσότερο με μέταλ μοιάζουν.

Σε μια πιο ευρεία βάση διακειμενικές αναφορές που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τον αναγνώστη να καταλάβει το πνεύμα και το κλίμα της συλλογής αφορούν σε υπαρξιακούς φιλοσόφους όπως ο Σαρτρ και ο Καμύ, οι οποίοι αφού εκθέσουν τον παραλογισμό της κοινωνίας βρίσκουν καταφύγιο στα μικρά απλά και καθημερινά, ένα σύνολο ελληνικών θρησκευτικών, μυθολογικών και πολιτισμικών αναφορών, και, τέλος, ειδικά στα ποιήματα που αφορούν στις οικείες σχέσεις συντρόφων, αχνοφέγγουν μεταφυσικοί ποιητές όπως ο Τζων Νταν.

Στο σύνολο του το Ταραήλ είναι μια τεχνικά άρτια συλλογή που αποτελεί απόδειξη της ωρίμανσης της γραφής του ποιητή και υπόσχεση ίσως για τα επόμενα βήματα του στο χώρο.

*

*

*