Έμφυτες ροπές με ηθική βαρύτητα

του ΠΕΤΡΟΥ ΠΟΛΥΜΕΝΗ

~.~

Στο έδαφος της διαδρομής μας έχουν τη ρίζα τους έμφυτες ροπές, οι δυνατότητες με τις οποίες γεννιόμαστε. Σκόπιμο είναι να διαφοροποιηθούν έμφυτες ροπές, όπως για παράδειγμα το να κοιμάμαι, να περπατάω με τα δύο πόδια ή το να μεγαλώνουν τα μαλλιά μου, από εκείνες της επιδίωξης ισχύος ή της απόλαυσης διά των αισθήσεων. Οι τελευταίες παίζουν ρόλο σε επιλογές κι αποφάσεις προσανατολισμού, και υπό αυτή την έννοια έχουν ηθική βαρύτητα. Η ικανοποίηση τέτοιων έμφυτων ροπών έχει κεντρικό ρόλο στην επιδίωξη της πληρότητας για έναν άνθρωπο, ανάλογα με το εκάστοτε κράμα των ροπών που ο ίδιος περιέχει, με τις εκάστοτε διαφορές στην ένταση και τη σταθερότητα μιας ροπής, ή ακόμα και στο πώς αυτή εκδηλώνεται.

Έμφυτες ροπές με ηθική βαρύτητα είναι η επιδίωξη απόλαυσης διά των αισθήσεων, η αποφυγή του πόνου, η θέληση για ισχύ, το να δίνεις και να δέχεσαι φροντίδα (όντας θηλαστικό), η ομιλία μιας γλώσσας. Ως όψεις της ομιλίας μιας γλώσσας, αυτής της αδιάσπαστης ενότητας σκέψης και λόγου, γίνονται αντιληπτές εδώ τόσο η ελευθερία (ως δυνατότητα επιλογής) όσο και η δημιουργία (ως απόδοση μορφής). Κάθε πρόσωπο έχει τον δικό του χαρακτήρα, τη δική του κράση, το δικό του κράμα έμφυτων ροπών, σε διαφορετική ένταση και αναλογία. Οι έμφυτες ροπές δεν μένουν ανεπηρέαστες από την περιπέτεια της εμπειρίας. Για παράδειγμα, το τι προκαλεί απόλαυση και τι λύπη δέχεται την επίδραση της ροής του χρόνου κατά τη διαμόρφωση μιας ταυτότητας. Ένας τόπος που μου προκάλεσε ένα ευχάριστο αίσθημα μπορεί αργότερα να με αφήσει αδιάφορο.

Αυτοπραγμάτωση έναντι εγωτισμού

Η αυτοπραγμάτωση, ως αίτημα πληρότητας, δεν εξαντλείται στην ικανοποίηση μιας αρχέγονης και μονοσήμαντης ζωικής ορμής, όπως η αυτοσυντήρηση, κάτι που πιθανόν συμβαίνει με άλλα έμβια όντα του πλανήτη μας. Το δε αίτημα πληρότητας ταξιδεύει στο άρμα του χρόνου. Ό,τι σήμερα μου χαρίζει ικανοποίηση, χαρά, ή απόλαυση μπορεί αύριο να μην ελκύει το ενδιαφέρον μου. Παρά τη ρευστότητα της ανθρώπινης ταυτότητας και την εύπλαστη φύση των έμφυτων ροπών (ως προς την ένταση και το αντικείμενο στο οποίο εκδηλώνονται, εφόσον τούτο υπάρχει), δεν παύουν κάποιες από αυτές να είναι συγκροτητικές σε μία ταυτότητα, σε ένα πρόσωπο. Το ποιες ροπές (ή δυνατότητες) συγκροτούν ένα πρόσωπο αποκαλύπτεται εν πολλοίς από τη διαδρομή του . από την περιπέτεια της εμπειρίας του και την ταυτότητα που έχει σχηματίσει. Τίποτα δεν αποκλείει μία διαφοροποίηση στη ροή του χρόνου, αλλά δεν παύουν να είναι ήδη ορατές εκείνες οι δυνατότητες που κάπως ενεργοποιήθηκαν μέχρι στιγμής κι έχουν αισθητή παρουσία και διάρκεια.

Μία τέτοια εικόνα της αυτοπραγμάτωσης, ως αίτημα πληρότητας δια της ενεργοποίησης έμφυτων ροπών με ηθική βαρύτητα, δεν συνιστά εγωτική ή ιδιοτελή προσέγγιση. Στις ροπές αυτές συγκαταλέγεται η φροντίδα, οπότε η αυτοπραγμάτωση περνά μέσα από συγκεκριμένα πρόσωπα – χωρίς \ωστόσο να γίνεται λόγος για μία αφηρημένη έννοια ετερότητας, αλλά για πρόσωπα στο πεδίο της εμπειρίας, υπαρξιακά δεμένα με το υποκείμενο. Ας αναλογιστούμε πόσες και πόσες συναντήσεις με τέτοια πρόσωπα –η φροντίδα από ή/και προς αυτά– καθόρισαν αποφασιστικά μία διαδρομή, έναν προσανατολισμό. Η αυτοπραγμάτωση λοιπόν ως αίτημα πληρότητας μπορεί να περιέχει, κατά τρόπο αδιαχώριστο, συγκεκριμένα πρόσωπα, τόσο αναγκαία όσο και η αναπνοή τινός. Δίχως τα πρόσωπα αυτά, οι συνθήκες διαβίωσης ίσως αποδειχτούν ασφυκτικές.

Μονισμός έναντι πλουραλισμού

Πράττουμε ό,τι ικανοποιεί συγκροτητικές έμφυτες ροπές μας, δηλαδή, όπως προαναφέρθηκε, ό,τι ενεργοποιεί δυνατότητες που μας συγκροτούν. Ο Κονδύλης στην προσέγγισή του, όπως αποτυπώνεται κυρίως στο Ισχύς και απόφαση, αν και δίνει κεντρικό ρόλο στις έμφυτες ροπές, για τις οποίες χρησιμοποιεί τους ισοδύναμους όρους «ζωικές ορμές» ή «ψυχόρμητα της βιοδομής», αναγνωρίζει μόνο την έμφυτη ροπή της θέλησης για ισχύ ως τελεσίδικη για τον ανθρώπινο προσανατολισμό. Η θέληση για ισχύ ή, με διαφορετική διατύπωση, η επιδίωξη ισχύος ως επιβολή της βούλησης του υποκειμένου σε τρίτους ερμηνεύει, κατά τον Κονδύλη, όλη την ανθρώπινη συμπεριφορά, υπερτερεί άλλων έμφυτων ροπών, όπως η επιδίωξη ηδονής (ή απόλαυσης διά των αισθήσεων), και συνιστά τελικό σκοπό της ανθρώπινης στάσης και δράσης. Αυτός ο μονισμός του Κονδύλη ως προς τον τελικό σκοπό του ανθρώπου ευθυγραμμίζεται με τη θέση του ότι δεν υπάρχουν ανθρώπινες αξίες όπως η δικαιοσύνη, η εγκαρτέρηση, η ομορφιά, η φιλαλήθεια, η σύνεση. Οι αξίες δεν είναι παρά μεταμφιέσεις της θέλησης για ισχύ.

Εντούτοις, η εικόνα του Κονδύλη για την ανθρώπινη φύση καταρρέει αν αναγνωριστούν και άλλες διακριτές έμφυτες ροπές με ηθική βαρύτητα, χωρίς η μία να ανάγεται στην άλλη και ούσες ικανές να αποτελέσουν τελικό σκοπό της ανθρώπινης διαδρομής, όπως η αποφυγή του πόνου, η επιδίωξη απόλαυσης διά των αισθήσεων, η ελευθερία, η φροντίδα από και προς τρίτους ή η δημιουργικότητα. Αν αποδεχτούμε έναν τέτοιο πλουραλισμό, οι αξίες καθίστανται αναγκαίες για να επιφέρουν την εξισορρόπηση σε αντικρουόμενες έμφυτες ροπές και κατ’ επέκταση σε μία ετερογονία σκοπών. Οι αξίες είναι εκείνες που επιτρέπουν εν χρόνω την ικανοποίηση δύο ή περισσότερων σκοπών ή, ισοδύναμα, έμφυτων ροπών με ηθική βαρύτητα. Ο ισχυρισμός του Κονδύλη «δεν υπάρχουν αξίες, υπάρχουν μόνο άνθρωποι» αποκτά νόημα μόνο υπό το πρίσμα του ανθρώπου ως έχοντος μία και μόνη έμφυτη ροπή με αξιώσεις τελικού σκοπού (εκείνη της επιδίωξης ισχύος), οπότε δεν τίθεται ζήτημα ούτε εξισορρόπησης ούτε ικανοποίησης ισοσθενών έμφυτων ροπών με ηθική βαρύτητα.

Αν αποδεχτούμε έναν πλουραλισμό έμφυτων ροπών με ηθική βαρύτητα και, κατ’ επέκταση, μη αναγώγιμους τελικούς σκοπούς που εδράζονται σε μη αναγώγιμες μεταξύ τους έμφυτες ροπές, οι αξίες συνυφαίνονται με την ανθρώπινη παρουσία ως αναγκαίες για την αυτοπραγμάτωσή της. Για παράδειγμα, η αξία της δικαιοσύνης, όπως κρυσταλλώνεται στον χρόνο και μορφοποιείται σε μία πολιτισμική παράδοση, είναι υπό συνθήκες ικανή να δείξει τον δρόμο για την ικανοποίηση των έμφυτων ροπών προς τη φροντίδα από και για άλλα πρόσωπα, προς την ελευθερία επιλογών στο πλαίσιο ενός προσανατολισμού ή προς τη θέληση για ισχύ. Ένα πρόσωπο καλείται μέσω της δικαιοσύνης να οριοθετήσει στον περίγυρό του τούτες τις τρεις έμφυτες ροπές συν-ικανοποιώντας τες στον μέγιστο δυνατό βαθμό.

///