Οἱ λογοτεχνικὲς μεταμορφώσεις τοῦ Ἰκάρου

«Ἂν ἡ τραγικὴ Ἀρχαιότητα ἔχει μέτρο της τὴ δύσκολη ἰσορροπία ἀνάμεσα στοὺς πόθους καὶ τὶς δυνατότητες τῆς ἀνθρώπινης φύσης, οἱ μεσσιανικοὶ Νέοι Χρόνοι αὐτὴ τὴ φύση ἐξαρχῆς τὴν ἀρνοῦνται. Ἡ ὑπέρβαση εἶναι τὸ ζητούμενο, ἡ τόλμη ἀνεξαρτήτως κόστους, ἡ ἀψήφηση κάθε εἴδους ὁρίων. Ὅ,τι γιὰ τὸν Ἀρχαῖο εἶναι ὕβρις, γιὰ τὸν Νεωτερικὸ ἄνθρωπο εἶναι ἀρετή. Οἱ λογοτεχνικὲς μεταμορφώσεις τοῦ Ἰκάρου ἀνὰ τοὺς αἰῶνες εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ἐρεθιστικὰ τεκμήρια αὐτῆς τῆς κοσμοϊστορικῆς μετάβασης.

Μιὰ ἰχνηλάτηση τῶν πτήσεων τοῦ μυθικοῦ ἥρωα ἀπὸ τὸν Ὀβίδιο ὣς τὸν Γκόνγκορα καὶ ἀπὸ τὸν Μπωντλαὶρ ὣς τὴ Σέξτον.»

Ἀπὸ τὸ ὀπισθόφυλλο τοῦ βιβλίου Ἴκαροι. Ὁ φτερωτὸς ἥρωας καὶ τὰ πρόσωπά του μέσα στὸν χρόνο, Προλεγόμενα – Ἄνθολόγηση – Μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης, ποὺ μόλις κυκλοφόρησε ἀπὸ τὶς Ἔκδόσεις Σμίλη. Τὸ ἐκτενέστερο ἀπόσπασμα ποὺ ἀκολουθεῖ εἶναι ἀπὸ τὰ Προλεγόμενα τοῦ συγγραφέα.

~.~

Ὁ πίνακας τοῦ Πίτερ Μπρέχελ τοῦ Πρεσβύτερου Τοπίο μὲ πτώση Ἰκάρου (π. 1555) ἀνήκει στοὺς πιὸ πολυσχολιασμένους τῆς εὐρωπαϊκῆς ζωγραφικῆς. Ἐπιπλέον, πολλοὶ ποιητὲς ἐμπνεύστηκαν ποιήματά τους ἀπὸ ἐκεῖνον. Τὸ μήνυμά του εἶναι ἁπλό: γιὰ τὴν ἀτομικὴ μοίρα τοῦ καθενός, ὁ κόσμος ἀδιαφορεῖ. Τὴν ὥρα ποὺ ὁ Ἴκαρος καταποντίζεται ἀνεπιστρεπτί, τριγύρω του χαίρει ἡ φύσις ὅλη, ἡ βλάστηση ὀργιάζει, οἱ ἄνθρωποι ἀπερίσπαστοι ἐπιδίδονται στὰ ἐπιούσια ἔργα τους.

Μὲ τὴ σύλληψή του αὐτὴ ὁ Κατωχωρίτης ζωγράφος γίνεται πρόδρομος τοῦ ντεϊσμοῦ, ἑνὸς φιλοσοφικοῦ ρεύματος τῶν Νέων Χρόνων, ἰδίως του Διαφωτισμοῦ, ποὺ πρέσβευε ὅτι ὁ Θεός, καίτοι ποιητὴς τῶν ὅλων, ἅπαξ καὶ ὁλοκληρώσει τὸ θεῖο του ἔργο, παύει νὰ ἀνακατεύεται πιὰ στὰ ἀνθρώπινα· ἀποκλεισμένος κατὰ κάποιον τρόπο ἀπὸ τὴν ἴδια του τὴ Δημιουργία, δὲν παρεμβαίνει στὴ μοίρα ἑνὸς ἑκάστου, δίκαιη ἢ ἄδικη, σκληρὴ ἢ εὐμενῆ. Ἡ πάμφωτη, ἱλαρὴ Φύση τοῦ Μπρέχελ εἶναι ἡ εἰκαστικὴ μετωνυμία ἑνὸς τέτοιου, ἀμέτοχου στ’ ἀνθρώπινα, Θεοῦ. Ὁ Ἴκαρος τὴν ὥρα τῆς Πτώσεως εἶναι μόνος, ἕρμαιο τῆς εἱμαρμένης.

Δύσκολα θὰ μπορούσαμε νὰ βροῦμε ἀντίληψη ριζικότερα ἀντίθετη σ’ ἐκείνη τῆς κλασικῆς Ἀρχαιότητας. Στὸν ἑλληνικὸ μύθο καὶ στὸν ποιητὴ ποὺ κυρίως ἐνέπνευσε, τὸν Ὀβίδιο, ἡ φύση ὄχι μόνο δὲν ἀδιαφορεῖ, ἀλλὰ χαιρεκακεῖ κι ἀπὸ πάνω γιὰ τὴ συμφορὰ τοῦ Δαίδαλου. Στὶς Μεταμορφώσεις, ὁ Λατίνος ποιητὴς μνημονεύει μιὰ πέρδικα, πού, στὸ θέαμα τῆς ταφῆς τοῦ Ἰκάρου ἀπὸ τὸν πατέρα του τὸν Δαίδαλο, βγαίνει ἀπὸ τὴν κρυψώνα της καὶ φτεροκοπάει ἀπὸ χαρμονὴ καὶ ἱκανοποίηση:

Βγῆκε στὴ γῆ γιὰ νὰ τὸν θάψει ἑνὸς νησιοῦ
ποὺ ἀπὸ τότε τ’ ὀνομάζουν Ἰκαρία.
Ὅταν τοὺς εἶδε ἀπ’ τὴν κουφάλα ἑνὸς κορμοῦ
μιὰ πέρδικα κακάρισε ὅλο εὐφορία.

Πέρδικα ἦταν τὸ ὄνομα τῆς ἀδελφῆς τοῦ Δαιδάλου, τῆς μητέρας τοῦ Τάλω, γιὰ τὴν αἰσχρὴ δολοφονία τοῦ ὁποίου, ὅπως εἴπαμε, ὁ ἀρχιτέκτονας ἐξορίστηκε στὴν Κρήτη. Καὶ σὲ πέρδικα πράγματι μεταμόρφωσε τὴ χαροκαμένη μάνα (σὲ ἄλλη ἐκδοχή, τὸν ἴδιο τὸν Τάλω) ἡ Παλλάδα, γιὰ νὰ τῆς ἁπαλύνει τὸν πόνο.

Πάντα πλήρη θεῶν: ἡ κάθετη διάκριση μεταξὺ Πλάστη καὶ Πλάσης, Φύσεως καὶ Λόγου, ποὺ ἐπέτρεψε σὲ μιὰ μερίδα τῆς νεώτερης σκέψης νὰ ἐξορίσει τὴ θειότητα ἀπὸ τὰ ἀνθρώπινα, γιὰ τὸν ἑλληνικὸ μύθο εἶναι ἀκατανόητη ἀλογία. Τὰ πάντα συνέχονται· ὅπως στὰ τρωικὰ πεδία θνητοὶ καὶ ἀθάνατοι πολεμοῦν ὁ ἕνας πλάι στὸν ἄλλο, οἱ στοιχειακὲς δυνάμεις τῆς φύσης δεσπόζουν ἐξίσου πάνω σὲ νοητὰ καὶ αἰσθητά. Ὁ χαμὸς τοῦ παιδιοῦ τῆς Πέρδικας ἀντισταθμίζεται ἀπὸ τὸν χαμὸ τοῦ παιδιοῦ τοῦ φονιᾶ, ἡ προδοσία τῆς ἀδελφῆς δὲν μένει ἀνεκδίκητη, τῆς ὕβρεως ἕπεται ἡ νέμεσις, ὁ τραγικὸς κύκλος ὁλοκληρώνεται.

Καταλαβαίνει ἔτσι κανεὶς γιατί ὁ Ἴκαρος εἶναι, καὶ θὰ παραμείνει καθ’ ὅλη τὴν Ἀρχαιότητα, στὴ σκιὰ τοῦ Δαιδάλου. Ἡ πατρικὴ μοίρα εἶναι ποὺ δεσπόζει ἐδῶ, ἡ πατρικὴ ὀδύνη, ἡ πατρικὴ συντριβή. Ἡ δική του σύντομη ζωὴ εἶναι ἁπλῶς ἐπεισόδιο στὸ μεγάλο δράμα ἑνὸς ἄλλου. Μορφὴ πραγματικὰ δαιμονική, διασταύρωση τοῦ Φάουστ καὶ τοῦ Λεονάρντο, μεγαλοφυὴς καὶ ἐγκληματίας, καλλιτέχνης καὶ ραδιουργός, προαγωγὸς καὶ ἐφευρέτης, ὁ Δαίδαλος εἶναι μιὰ φιγούρα ἀρχετυπική. Κάθε του λαμπρὴ ἐφεύρεση εἶναι ὀλέθρια (ἡ Δάμαλις; διευκόλυνση ἀλλότριας ἀκολασίας, μοιχείας, κτηνοβασίας, τερατογονίας· ὁ Λαβύρινθος; σαδιστικὸ κολαστήριο· τὰ φτερά; ἔμμεση τεκνοκτονία), ὅλα φέρνουν τὴν καταστροφὴ καὶ τὴ δυστυχία.

Ὅσοι τὸν πλησιάζουν συντρίβονται: προδίδουν ἢ προδίδονται, σκοτώνονται ἢ σκοτώνουν, χάνουν τὰ προσφιλέστερά τους πρόσωπα. Ὁ Μίνως, ἡ Πασιφάη, ὁ Ἀστέριος, ὁ Ἴκαρος, ὁ Τάλως, ἡ Πέρδικα, ἡ Ἀριάδνη, ὁ Θησέας, οἱ Καμίκιοι. Μὲ κάθε του ἐφεύρημα ὁ Δαίδαλος ἐπιχειρεῖ νὰ θεραπεύσει τὸ κακὸ ποὺ ἔκανε μὲ τὸ προηγούμενο, καὶ τελικὰ τὸ μεγεθύνει καὶ τὸ πολλαπλασιάζει. Ὁ ἴδιος προσωπικὰ φαίνεται νὰ γλιτώνει τὰ χειρότερα, τὴ μοίρα τοῦ Περίλαου λόγου χάριν, τοῦ δύσμοιρου κατασκευστῆ τοῦ ταύρου τοῦ Φαλάριδος, ἀποτρόπαιας μηχανῆς βασανιστηρίων, μέσα στὴν ὁποία ὁ σαδιστὴς παραγγελιοδότης ἔψησε ζωντανὸ τὸν ἐφευρέτη γιὰ νὰ τὴ δοκιμάσει. Σὲ μιὰ ἐκδοχὴ τοῦ μύθου μάλιστα, ὁ Δαίδαλος ἐπιστρέφει μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Μίνωα στὴν Κρήτη καὶ ἐγκαθιστᾶ ἐκεῖ βασίλισσά της τὴν Ἀριάδνη. Ὅμως ἔχει ἐπίγνωση τῆς προσωπικῆς του εὐθύνης, ἰδίως γιὰ τὸν χαμὸ τοῦ Ἰκάρου.

ὥσπου σὰν εἶδε σπαραγμένα τὰ φτερὰ
τὴν τέχνη του ἄρχισε βαριὰ νὰ βλαστημάει

γράφει γι’ αὐτὸν ὁ Ὀβίδιος. Τὴν ἴδια συσχέτιση, τῆς ἀλαζονείας μὲ τὴν τεχνικὴ ἐπινοητικότητα, θὰ κάνει αἰῶνες ἀργότερα ὁ Κρίστοφερ Μάρλοου, παραβάλλοντας τὴ μοίρα τοῦ Ἰκάρου μ’ ἐκείνη τοῦ Δόκτορα Φάουστους:

Ὅλο ἔπαρση ἦταν καὶ τεχνάσματα ὥσπου
τὰ κέρινα φτερά του τὸν προδῶσαν·
οἱ οὐρανοὶ οἱ καυτοὶ συνωμοτώντας
τά ’λιωσαν καὶ τὸν καταβαραθρῶσαν.

Doctor Faustus, 1589

Καὶ θὰ τὴν ἐκτείνει, πρὶν ἀπὸ ἑκατὸ χρόνια, σὲ μιὰ προφητικὴ ὁμιλία του ποὺ φέρει τὸν τίτλο «Ἴκαρος ἢ Τὸ μέλλον τῆς ἐπιστήμης», ἕνας κατ’ ἐξοχὴν εἰδήμων, ὁ μαθηματικὸς καὶ φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσσελ. Ἐδῶ πλέον ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ τεχνολογία προβλέπεται ὅτι θὰ μεταλλαχθοῦν σὲ ὠμὲς τεχνικὲς τῆς χειραγώγησης πρὸς ὄφελος συγκεκριμένων συμφερόντων. Τῆς ἐξουσιαστικῆς ἰδιοτέλειας ὑπηρέτης δὲν ἦταν ἄλλωστε καὶ ὁ ἴδιος ὁ Δαίδαλος;

Δὲν μπορῶ παρὰ νὰ φοβᾶμαι ὅτι ἡ ἐπιστήμη θὰ χρησιμοποιηθεῖ γιὰ τὴν προώθηση τῆς ἰσχύος τῶν κυρίαρχων ὁμάδων, καὶ ὄχι γιὰ νὰ κάνει εὐτυχεῖς τοὺς ἀνθρώπους. Ὁ Ἴκαρος, ποὺ εἶχε μάθει νὰ πετάει ἀπὸ τὸν πατέρα του Δαίδαλο, καταστράφηκε ἀπὸ τὴν ἀπερισκεψία του. Φοβᾶμαι ὅτι τὴν ἴδια μοίρα ἴσως ἔχουν καὶ οἱ λαοὶ στοὺς ὁποίους οἱ ἐπιστήμονες τῆς ἐποχῆς μας δίδαξαν νὰ πετοῦν.