*

του ΣΩΤΗΡΗ ΓΟΥΝΕΛΑ

«Κάναμε ό, τι μπορούσαμε στην μετά τον Διαφωτισμό εποχή, για να καταστρέψουμε το μυθικό, να παραχωρήσουμε το μη λογικό στις «καλές τέχνες», τις οποίες διαφοροποιήσαμε από την σοβαρή φιλοσοφική σκέψη. Έτσι κατα­στρέψαμε την κοσμοθεωρία (η έμφαση στήν λέξη κόσμος), την κατανόηση του κόσμου, στον οποίο ζούμε, ως μυστηρίου, ως ιερής πραγματικότητας πολύ πιο ευρύτερης από ό, τι το ανθρώπινο μυαλό μπορεί να συλλάβει ή να περιλάβει, ως μιας κοσμικής λειτουργίας, όπως περιγράφει τον κόσμο ό Έλληνας Πατέρας της Εκκλησίας Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής τον έβδομο αιώνα.»

Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννη, Η Κτίση ως Ευχαριστία, Ακρίτας, σ. 43.

«[…] υψώθηκε ενας ουμανισμός, ο οποίος ήθελε να είναι η συνέχεια του ελληνικού ουμανισμού, αλλά που υπήρξε ακριβώς το αντίθετό του. Για τους Έλληνες η φύση ήταν το μέτρο των πάν­των καί η επιστήμη προσέφερε την αρετή. Στό εξής η φύση θα είναι αντικείμενο και η επιστή­μη θα προσφέρει την εξουσία […] για να γίνει δύ­ναμη και αναγγελία της βασιλείας του ανθρώπου, βίαιη ανάκριση της φύσης και κατάφα­ση της απόλυτης εξουσίας του υποκειμένου που την κατανοεί για να την κυριαρχήσει».

Κώστα Παπαϊώάννου, Η αποθέωση της ιστορίας, Εναλλακτικές Εκδόσεις, σ. 110-111.

«Οι δύο τελευταίοι πόλεμοι δεν ήσαν παγκόσμιοι∙ ήσαν ευρωπαϊκοί. Όχι μόνον επειδή είχαν γενέθλιο τόπο και επίκεντρο την Ευρώπη, αλλά και διότι συνέβαλαν στην αυτοκτονία της Ευρώπης. Αυτό το έβλεπε με καθαρό μάτι ο Μαλαπάρτε, όταν παρακολουθούσε τα πεδία των μαχών στις στέπες της Ρωσίας. Την αυτοκτονία δεν την είδε στον φόνο των τέκνων της Ευρώπης. Καθώς υποχωρούσαν τα σοβιετικά στρατεύματα, οι χωρικοί έσπευδαν να μετατρέψουν σε εκκλησίες τις αποθήκες των κολχόζ, που ήσαν πρώην εκκλησίες. Ύστερα έρχονταν οι Γερμανοί και εστάβλιζαν εκεί τα άλογά τους. Εδώ είναι που είδε την αυτοκτονία της ψυχής της Ευρώπης: ότι ο πολιτισμός αυτός πλέον εξήντλησε τα περιθώρια του πνεύματός του».

Χρήστου Μαλεβίτση, «Πολιτεία και ερημιά», Άπαντα, τόμ. 3, Αρμός, σ. 227.

Από χρόνια μου κάνει εντύπωση ένα πράγμα: αφού υπάρχουν δεκάδες αν όχι εκατοντάδες κείμενα σπουδαία, κείμενα που αποκαλύπτουν όχι μονάχα τις όψεις της ζωής αλλά και τις παραμορφώσεις της, γιατί δεν ασχολούμαστε με αυτά, γιατί ψάχνουμε ολοένα κάτι άλλο και γιατί στο τέλος παραμερίζουμε όλα αυτά –αυτό κάνει ο σύγχρονος άνθρωπος– για να βάλουμε στη θέση τους ποιο πράγμα; Τις έξυπνες μηχανές;

Μου φαίνεται ότι ένας λόγος είναι ότι δεν ξέρουμε ανάγνωση! Συν τω χρόνω ό τρόπος που διαβάζουν οι άνθρωποι άρχισε να κάνει νερά, χανόταν η συγκέντρωση στο συγκεκριμένο, προωθούσαν αφηρημένο λόγο και αφηρημένες καταστάσεις με αποτέλεσμα μαζί με την εισβολή θετικισμού και θετικών επιστημών, μαζί δηλαδή με τη γενική μαθηματικοποίηση να χάσουμε το νόημα των λέξεων, των φράσεων, των στίχων, των συλλογισμών, προπαντός των συνθέσεων και να παραδοθούμε σε ένα είδος διογκωμένου παρόντος που στραμμένο εντελώς στο μέλλον θέλει ο άνθρωπος να ζει τη στιγμή χωρίς μνήμη και χωρίς διάρκεια.

Τα τρία αποσπάσματα που παρέθεσα αρχίζοντας φωτίζουν τη σημερινή πραγματικότητα και απαιτούν γενναία ανάγνωση. Ο Κ. Παπαϊωάννου, στο απόσπασμα που παρέθεσα, αναφέρει ότι οι Έλληνες θεωρούσαν την φύση μέτρο των πάν­των, ενώ οι νεώτεροι Δυτικοί την μετέτρεψαν σε αντικείμενο, και προσθέτει ότι το υποκείμενο-άν­θρωπος –άλλη μετατρο­πή αυτή– την ανακρίνει βίαια. Με ποιόν τρόπο; Μα με την επιστήμη, αυτήν που στους Έλληνες, κα­θώς λέει, ήταν «αρετή» και που στον νεώτερο κό­σμο, έγινε δύναμη και ε­ξουσία με την οποία, είπα­με, ο άνθρωπος ανακρίνει βίαια την φύση και θέλει να κατανοήσει τα μυστικά της για να την εκμεταλ­λευτεί.

Και μόνο αυτοί οι δια­χωρισμοί, τους οποίους μας υπέβαλε ό Κ. Παπαϊ­ωάννου, δείχνουν την κολοσσιαία μετατόπιση νοημάτων και σημασιών ανάμεσα στον κόσμο της αρχαίας ελληνικής νοοτροπίας και σύλ­ληψης και τον νεώτερο Αναγεννησιακό, που κά­ποια στιγμή αυτονομείται περισσότερο και εκβάλλει στον Διαφωτισμό.

Ωστόσο, δεν πρόκειται να καταλάβουμε τίποτα σχετικά με τους Διαφωτιστές αν δεν κατανοήσουμε την έννοια του λόγου, και σ’ αυτό μας βοηθά ο Γερμανός φιλόσοφος Μαξ Χορκχάιμερ με το βιβλίο του Απαρχές της α­στικής φιλοσοφίας της ιστορίας (Κάλβος 1971). Γράφει:

«Για τον Χόμπς και τον Διαφωτισμό, ο Λό­γος συνίσταται από μια σειρά γνώσεων, που μπορεί εκάστοτε να μεγαλώσει με βάση την πείρα ή τον συναγόμενο λογικό στοχασμό, όμως τα ίδια τα μέλη αυτής της σειράς πρέπει να εδραιώνονται μια για πάντα, κι αφού πια βρεθούν δεν πρέ­πει να σαλεύονται απ’ την θέση τους. Έτσι υπάρχει, όχι μόνο μια απλώς έγκυρη έννοια της φύσης, αλλά επίσης και μία έννοια της ηθικότητας και του αληθινού συμφέροντος όλων των άνθρώπων, η οποία έχει γενική ισχύ μέσα στον χώρο και τον χρόνο∙ όλες οι κατηγορίες που εντάχθηκαν στην ιδέα εκείνη της κοινωνίας και του κράτους, ή οποία αναγνωρίστηκε ως ορθή, θεω­ρούνται αιώνιες. Ώστε η ιστορία εμφανίζεται ου­σιαστικά σαν η διαδικασία, όπου η ανθρωπότητα αποχτάει την απόλυτη κατοχή του Λόγου».

Σε αυτή την περιγραφή θα μπορούσαμε να δούμε πώς η υπερβατική διάσταση και ο αποκα­λυπτικός λόγος της χριστιανικής πίστης και θεολογίας υποκαθίστανται από μια μεταφυσική πίστη στον ορθό λόγο της διά­νοιας (ratio), τον λόγο που κατέχει ο άνθρωπος.

Δεν είναι δύσκολο μετά από αυτό να συνάψουμε στον ορθό λόγο (ratio) του ανθρώπου τις έννοιες ουμανισμός και ατομικισμός. Όταν λέμε ατομικισμός εννοούμε μια αυτονομημένη παρουσία του ανθρώπου πάνω στη γη και μέσα στην κοινωνία, με κύριο στοιχείο την αυτάρκεια. Ο άνθρωπος αυτός θεωρεί τον κόσμο ως αυτονόητο δεδομένο και βεβαίως η ζωή γι’ αυτόν είναι βιολογικό γεγονός, όπως κάτι ανάλογο είναι και ο θάνατος. Ωστόσο, βιολογικό γεγονός ή όχι, ο άνθρωπος αυτός διαθέτει δύο στοιχεία που συμβάλλουν στη διαμόρφωση του λεγόμενου δυτικού πολιτισμού: ανικανοποίητη επιθυμία και διαρκώς πολλαπλασιαζόμενες ανάγκες. Να προσέξουμε ότι η επιθυμία αυτή και οι πολλαπλασιαζόμενες ανάγκες δεν μπορούν να βρουν ικανοποίηση παρά μέσα στον δεδομένο κόσμο, γιατί άλλος κόσμος στο εσωτερικό του ανθρώπου αυτού ή στην πνευματική διάσταση δεν υπάρχει. Είτε βρήκε ένα σύμπαν έτοιμο, είτε θεωρεί ότι με τη διάνοιά του αυτό που επεξεργάζεται είναι το πραγματικό σύμπαν, ο άνθρωπος αυτός δεν βρίσκει ικανοποίηση παρά μέσα στο δικό του δημιουργημένο σύμπαν. Και η σχέση του με το σύμπαν αυτό είναι σχέση οικονομική, σχέση κατοχής και σχέση χρηστική.

Αυτά προϋποθέτουν ότι δεν υπάρχει Δημιουργός αυτού του σύμπαντος και ούτε βεβαίως δημιουργός του ανθρώπου, όπως, λόγου χάρη, θεωρεί η χριστιανική παράδοση μιλώντας για «κατ’ εικόνα» δημιουργία του ανθρώπου. Οπότε δεν έχουμε σύλληψη ή αίσθηση Κτίστη αλλά ούτε σύλληψη ή αίσθηση κτίσης. Που σημαίνει ότι ο άνθρω­πος αυτός δεν συλλαμβάνει τη ζωή ως δώρο Θεού, «δώρο και μυστήριο της αγάπης του Θεού» (π. Δημ. Στανιλοάε), έτσι ώστε να νιώσει την διάσταση της ιερότητας και της δοξολογίας για τα οποία μίλησε στο απόσπασμα που πρωτοανέφερα ο Μητροπολίτης Περγάμου. Δεν κατανοεί την φράση «Κτίση Θεού» αλλά ούτε τη λέξη «κόσμος-κόσμημα» των αρχαίων. Συνακόλουθα, δεν κατα­νοεί ούτε νιώθει, εξαιτίας ίσα-ίσα αυτής της αρ­χικής έλλειψης, τι σημαίνει «κοινό κτήμα»: ότι δηλαδή η κτίση, ο κόσμος είναι κοινό κτήμα, όχι α­τομικό. Μιλάει διαρκώς για την κοινωνία, αλλά την αντικρύζει μέσα από το ατομικό συμφέρον, μένοντας δέσμιος της διελκυστίνδας ατομικισμός-κοινωνισμός και μιλώντας διαρκώς για ατομικά δικαιώματα που η ίδια η κοινωνία του τα καταστρατηγεί.

Επειδή αναφέρθηκα στη σχέση ατόμου οικονομίας-κατοχής-χρήσης καλούμαι να τα συνδυάσω με δύο ακόμη έννοιες ή δύο μεγέθη: της ποσό­τητας και του αριθμού. Η νεώτερη εξέλιξη έχει άμεση σχέση και με τα δύο, και για να μην χα­νόμαστε σε αναλύσεις θα παρεμβάλω εδώ ένα α­πόσπασμα του Σπύρου Κυριαζόπουλου που τα συμπυκνώνει όλα. Λέει:

«Αριθμός σημαίνει κατά πρώτον και κύριον λόγον καταστροφή της ιδιοτυπίας… Ο αριθμός είναι ο αντίπαλος της ελευθερίας, η αριθμητική το εναντίον της ιστορίας, το σχήμα η αντίθεσις του μοναδικού, το κλάσμα η άρνησις του προσώπου. Μια μαθηματική εποχή δεν ανέχεται ούτε την προσωπικότητα, ούτε την φιλοσοφία»

Ενώπιον τής Τεχνικής, Εκδόσεις Γρηγόρη, σ. 68.

Είναι ίσως περιττό να συμπληρώσουμε ότι δεν ανέχεται ούτε το Πνεύμα, ούτε την Εκκλησία. Ας μείνουμε λίγο πάνω σ’ αυτήν τη διατύπωση. Δεν στεκόμαστε στις διατυπώσεις όσο θα έπρεπε. Η ρήση «ο αριθμός είναι ο αντίπαλος της ελευθερίας» έχει απέραντες διαστάσεις και αλήθειες που δεν τις έχουμε αντιληφθεί. Ειδικά εδώ στην Ελλάδα, με έναν πολιτισμό που αρχίζει από τον Ηράκλειτο και περνάει στον βυζαντινό πολιτισμό δέκα αιώνων και όπου στη Θεολογία ο Θεός είναι ο απόλυτα ελεύθερος και ο μόνος που παρέχει τέτοια ελευθερία στον άνθρωπο αφού τον δημιουργεί «κατ’ εικόνα», πως γίνεται να μη δίνεται η αρμόζουσα βαρύτητα σε τέτοιες διατυπώσεις; Ο άνθρωπος δεν μπορεί να κλειστεί σ’ ένα φυσικομαθηματικό σύμπαν: αυτό μας λέει ο Κυριαζόπουλος. Επομένως όσο πασχίζουμε να αναλύσουμε με μαθηματικούς τρόπους καταργούμε την λεγόμενη ελευθερία του προσώπου.

Επόμενη διατύπωση: «η αριθμητική εναντίον της ιστορίας». Συμπληρωματική της προηγούμενης, φέρνει στο προσκήνιο την ιστορία. Η ιστορία δεν είναι απλώς απαρίθμηση γεγονότων, ούτε περιγραφή εμφυλίων, ούτε μεγάλων συρράξεων ανάμεσα σε λαούς, κράτη και αυτοκρατορίες. Η ιστορία είναι καταγραφή ζωής. Και μέσα στην καταγραφή αυτής της ζωής υπάρχουν οι άνθρωποι, οι οποίοι τις πιο πολλές φορές δεν θεωρούνται «εικόνες του Θεού». Ιδού το πρόβλημα. Είναι εντελώς άλλο πράγμα να θεωρείς τον άνθρωπο μέσα από τις φυσικομαθηματικές και χημικές εξισώσεις και άλλο ως θείο δημιούργημα με όλες τις προϋποθέσεις και τις προεκτάσεις του. Καταλήγεις έτσι, λίγο πολύ να τον θεωρείς, όπως κάνει ο Άνταμ Σμιθ, homo oeconomicus και ακόμη να θεωρείς ότι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι τα ανθρώπινα πάθη. Μ’ αυτές τις προϋποθέσεις δεν πάμε πουθενά. Μένουμε έγκλειστοι ενός οικονομισμού που τον λένε καπιταλιστικό σύστημα και ο οποίος προχωρεί ασύδοτος σήμερα και ανάλγητος.

Και καταλήγει ο Κυριαζόπουλος: «μια μαθηματική εποχή δεν ανέχεται ούτε την προσωπικότητα, ούτε την φιλοσοφία». Συμπλήρωσα πιο πάνω ότι εξυπακούεται ότι δεν ανέχεται ούτε το Πνεύμα, ούτε την Εκκλησία. Η φράση αυτή, κανονικά, ηχεί πολύ διαφορετικά σε μια χώρα σαν την Ελλάδα απ’ ό,τι σε μια κατεξοχήν δυτική χώρα (Γαλλία, Αγγλία κ.α.). Ο πλανήτης ολόκληρος υπακούει από χρόνια στη δύναμη του αριθμού και της ποσότητας για τον απλούστατο λόγο ότι έφτασε να κατοικείται από οκτώ σχεδόν δισεκατομμύρια! Για ποια προσωπικότητα ή πρόσωπο να γίνει λόγος και για ποια φιλοσοφία και ποια θεολογία; Αυτά όλα προϋποθέτουν το βασικό: ότι άνθρωπος σημαίνει σύνθεση: σώμα-ψυχή-πνεύμα: πρόσωπο μοναδικό του καθενός ώστε να ενώνεται με τον άλλο άνθρωπο-πρόσωπο, να δημιουργείται οικογένεια και συνακόλουθα κοινωνία.

Όταν λοιπόν καταργηθούν τα πρόσωπα θα καταργηθούν και τα φύλα, όπως προωθείται στις μέρες μας. Όταν καταργήσεις ή αγνοήσεις τη σημασία της προσωπικής ύπαρξης στον άνθρωπο (γεγονός που προϋποθέτει μεταφυσική πίστη γενικά και όχι απλώς χριστιανική) οι άνθρωποι θα παραδοθούν στις ασυνείδητες επιθυμίες και θα ζητήσουν να κατασκευάσουν ένα άλλο είδος ανθρώπου απαλλαγμένο από όλα τα ως τώρα ουσιαστικά: πρόσωπο, ύπαρξη, φύλο, οικογένεια, κοινωνία, σχέση προσωπική, ιστορία, αλήθεια, θρησκεία-εκκλησία και βεβαίως Μνήμη. Αυτή η τελευταία φαίνεται ότι από καιρό δεν λειτουργεί γιατί στον σύγχρονο κόσμο δεν υπάρχουν μεγάλα περιθώρια συγκέντρωσης, ούτε στη διάσταση του εαυτού, ούτε στη διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης, ούτε στη διάσταση του κόσμου, ούτε βέβαια σε ό,τι αφορά τη θεία περιοχή. Όλα παρουσιάζονται ή σχολιάζονται χύμα εν μέσω απέραντης φλυαρίας την οποία συντηρούν οι εφημερίδες, τα έντυπα, το διαδίκτυο και οι τηλεοπτικές εκπομπές. Οι κοινωνίες προχωρούν ανάποδα και δεν το έχουν πάρει είδηση!

*

*

*