Καμένη γη

ΠΕΡΑΣΤΙΚΑ & ΠΑΡΑΜΟΝΙΜΑ | 08:23
Καιρικά σχόλια από τον ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

Μα οι αριθμοί δεν έχουνε σπλαχνιά.
ΦΩΤΟΣ ΓΙΟΦΥΛΛΗΣ

– «Πάνω από το 60% των καμένων εκτάσεων στην Ελλάδα τον 21ο αιώνα κάηκε την τελευταία τετραετία – κάπου 3.000.000 στρέμματα, άνω του 2% της χώρας.
– Μόνο στην Αττική μετά το 2021 κάηκε το 30% των δασών, πάνω από 500.000 στρέμματα.
– Με βάση τις εξιχνιασμένες υποθέσεις, στη Μεσογειακή Ευρώπη εκτιμάται ότι το 95% των πυρκαγιών οφείλεται σε ανθρώπινα αίτια. Απ’ αυτές, το 56% από εμπρησμούς.

(Ο πίνακας και τα περισσότερα στοιχεία από τον Ηλία Βουίτση και τη σελίδα του στο facebook.)

~.~

Ο Γύζης τον είχε προειδοποιήσει, εκεί στην ξενιτιά είχε φήμη και σίγουρη δουλειά. Εκείνος όμως δεν τον άκουσε. Η υγεία της γυναίκας του είχε κλονιστεί, ο χειμώνας του Μονάχου ήταν σκληρός, και η επιστροφή στην πατρίδα, εν έτει 1883, φάνταζε δελεαστική.

Αποδείχτηκε μοιραία. Το 1891, σε αδιέξοδο βιοποριστικό, προσπάθησε ν’ αυτοκτονήσει. Τα έργα του πουλιούνταν σε τιμές εξευτελιστικές, έφτασε να προσαρμόζει τους πίνακες του στα έτοιμα κάδρα ενός κορνιζά, με κάτι ψευτοδιδασκαλίες σε Σχολεία Καλών Τεχνών και τα Μετάλλια που του απένεμε το Κράτος το μεροκάματο δεν έβγαινε. Είχε κι εφτά παιδιά. Στην κηδεία του το ’07 πήγαν πέντ’ έξι.

Σήμερα, τα έργα του κοστίζουν εκατομμύρια, αλλάζουν χέρια σε τιμές-ρεκόρ. Η θαυμάσια έκθεση που του αφιερώνουν η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων και το Ίδρυμα Λασκαρίδη αποδεικνύει για μια ακόμη φορά τη γοητεία και τη δύναμή τους. Η Ελλάς του 19ου αιώνα έναν Κωνσταντίνο Βολανάκη δεν μπορούσε να τον θρέψει.

~.~

«Όσον αφορά τη ρομαντική αντίληψη ότι τα έθνη ή οι κυβερνήσεις επηρεάζονται πολύ ή μόνιμα από τις φιλίες μεταξύ τους, Κύριος οίδε για ποιον λόγο, λέω ότι όσοι τρέφουν αυτές τις ρομαντικές αντιλήψεις και συσχετίζουν τις συναναστροφές των ατόμων με τις συναναστροφές των εθνών, επιδίδονται σε ένα μάταιο όνειρο. Το μόνο πράγμα που κάνει μια κυβέρνηση να ακολουθεί τις υποδείξεις και να υποκύπτει στις συμβουλές μιας άλλης, είναι η ελπίδα ότι θα αποκομίσει όφελος αν τις υιοθετήσει ή ο φόβος ότι θα υπάρξουν επιπτώσεις αν εναντιωθεί».

ΛΟΡΔΟΣ ΠΑΛΜΕΡΣΤΟΝ
Λόγος στο Κοινοβούλιο, 1.3.1848

~.~

Ρόδος, Ν. Αγχίαλος, Ν. Φιλαδέλφεια, Έβρος, Πάρνηθα: ο εσωπολιτικός απολογισμός μέχρι τώρα των «θριαμβευτών» του Ιουνίου. Και ο εξωπολιτικός: τα καψώνια του Ράμα, οι προκλήσεις των Τούρκων στην Κύπρο, και το προσκύνημα της ελληνικής διπλωματίας στην Κανόσσα – στην Τρίπολη της Λιβύης ήθελα να πω.

Ο οικονομικός απολογισμός ίσως βραδύνει κάπως. Αλλά θα έρθει, πιθανότατα από το διεθνές περιβάλλον, όπου τα σύννεφα παντού πληθαίνουν. Ήδη ο κρατικός δανεισμός του ενεστώτος έτους τείνει προς διπλασιασμό σε σχέση με τα προϋπολογισθέντα…

Η ουσία δεν αλλάζει, στην πράξη η Ελλάδα είναι χώρα ακυβέρνητη ή, έστω, ημικυβερνώμενη, όπως μεταξύ άλλων η Γαλλία, η Ολλανδία, η Ισπανία – αν και, ασφαλώς, δεν έχουν τα δικά μας χάλια εκείνες. Απουσία σταθερού κέντρου, τα οργανωμένα συμφέροντα (εδώ σε μας και ο ξένος παράγοντας) οργιάζουν. Η διαφορά είναι ότι εμείς είμαστε έτσι σχεδόν 15 χρόνια πια. Και δεν υπάρχει ελπίδα ανάκαμψης. Το ανάλογο που μπορώ να σκεφτώ είναι η Αργεντινή. Πολλές δεκαετίες τώρα αυτή η πάμπλουτη σε πόρους χώρα δεν μπορεί να σηκώσει κεφάλι, οδεύει από τη μια «επανίδρυση του κράτους» στην άλλη, παραμένοντας στα ίδια. Με διαφορετικό τρόπο, οι πρόσφατες εκλογές και στις δύο χώρες οδήγησαν στο ίδιο αδιέξοδο.

~.~

Και στ’ όρος Φούτζι
θ’ ανεβείς σιγά σιγά
σαλιγκαράκι!

Εμπρός σ’ αυτό το χάικου του περίφημου Κομπαγιάσι Ίσσα (Ιαπωνία, 18ος-19ος αι.), ο Δυτικός αναγνώστης στην αρχή δεν μπορεί παρά να σκεφτεί ότι το μήνυμά του ποιητή τού είναι οικείο: ένα ζωάκι τόσο δα μπορεί να σκαρφαλώσει ώς το πιο ψηλό βουνό, the limit is the sky, η θέληση υπερβαίνει όλα τα εμπόδια! Σωστά;

Δεν είναι βέβαιο! Ίσως ο τρυφερός Ίσσα δεν είχε το θρυλικό Φουτζιγιάμα κατά νου. Ίσως να εννοούσε ένα απ’ αυτά τα ομοιώματά του που φύλαγαν τότε στους ναούς. Σ’ αυτή την περίπτωση πολύ πιο ταπεινό είναι το ύψος που έχει το katatsumuri, το σαλιγκαράκι μας να υποτάξει. Και ο ποιητής-ιερέας το ενθαρρύνει, αλλά και το περιπαίζει αθώα.

Σε μια τρίτη ματιά πάντως, οι δυο αυτές ματιές έρχονται και συντίθενται, και σοφιλιάζονται η μια στην άλλη. Μικρό-μεγάλο, κάθε ανέβασμα έχει το ρίσκο και το έπαθλό του. Μήπως δεν είναι για το σαλιγκάρι μας κατόρθωμα σωστό αυτή η αναρρίχηση έτσι κι αλλιώς; Πρέπει να εφαρμόσουμε ντε και καλά τα μέτρα της ανθρώπινης φιλοδοξίας, για να εκτιμήσουμε την προσπάθειά του; Τόσο πού έκαμε, μεγάλη δόξα.

~.~

«Το πτώμα είναι για τον δολοφόνο ό,τι το διδακτορικό για τον ποιητή».

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΛΑΣ

~.~

Φιλικά διαζύγια και φιλικοί χωρισμοί υπάρχουν. Ίσως όχι τόσο πολλά και τόσο πολλοί όσο κάποιοι πιστεύουν, όμως υπάρχουν. Φιλικοί τερματισμοί της φιλίας, δεν ξέρω. Πώς διακόπτει κανείς «ευγενικά», πολιτισμένα», σχέσεις βιωματικές που τον συνόδευαν μπορεί και δεκαετίες ολόκληρες; Χωρίς αλληλοκατηγορίες και εκατέρωθεν πικρίες, χωρίς αμηχανίες και απορίες ισοβίως αναπάντητες, χωρίς δράματα; Πόσο δύσκολο είναι δύο πρώην φίλοι, και εννοώ φίλοι στενοί, όχι απ’ αυτούς που σιγά σιγά γλιστρούν βολικά στην αδιαφορία, να παραδεχθούν φανερά ο ένας στον άλλο ότι ως άνθρωποι έχουν απλούστατα αλλάξει, και όχι προς την ίδια κατεύθυνση;

~.~

Στη μαλακή τη χλαίνη μου, στα μπράτσα μου βαθιά,
έτρεμε σύγκορμη σαν το κυνηγημένο ελάφι.
Τα χέρια μου τα στήθη της τ’ άγγιξαν απαλά
κι άστραψε η ήβη της γυμνή κι η νιότη της στο χάδι.
Τ’ όμορφο έσφιξα κορμί, ώσπου εκειδά γερμένος
στο εφήβαιό της το ξανθό λευκό χύθηκα μένος.

Το ποίημα του Αρχίλοχου (196a West), ο Κωστής Παλαμάς δεν το γνώριζε. Από τα καινούργια παπυρικά ευρήματα, δημοσιεύθηκε δεκαετίες μετά τον θάνατό του. Όμως με το δικό του ποίημα «Ηδονισμός» είναι σαν να διαλέγεται μαζί του:

Γυμνοί. Και σαν κισσός θα σκαρφαλώσω
για να φάω το κορμί σου που με τρώει.
Του λαγκαδιού σου τη δροσάτη χλόη
με το χέρι θρασά θα την πυρώσω.

Το κρασί που ξανάφτει και το γάλα
που κοιμίζει, θα φέρω στάλα στάλα,
μ’ όλο μου το κορμί, να σε ποτίσω.

Και στα πόδια σου τ’ ασπροσκαλισμένα,
δυο βάζα που μου παίρνουνε τα φρένα,
στερνή μανία το μέλι μου θα χύσω.

Η φωτεινή γυμνότητα της θηλυκής σάρκας, η χλόη της ηβικής χώρας, οι παρομοιώσεις της περίπτυξης οι εμπνευσμένες από τη φυσική ζωή –το θήραμα που αναριγεί όλο τρόμο εμπρός στους διώκτες του, το αναρριχητικό φυτό που καταβροχθίζει τα πάντα στο πέρασμά του–, οι πρωτοβουλίες των ανδρικών χεριών –αβρές στον Αρχίλοχο, αναιδείς στον Παλαμά–, τα στοιχεία αυτά είναι κοινά.

Η προφανέστερη ομοιότητα όμως είναι στον ακροτελεύτιο στίχο των δύο ποιημάτων: «λευκὸν ἀφῆκα μένος ξανθῆς ἐπιψαύων τριχός», γράφει ο Αρχίλοχος· «στερνή μανία το μέλι μου θα χύσω» ο Παλαμάς. Για «μένος» μιλάει ο ένας, για «μανία» ο άλλος. Αλλά και στα χρώματά τους συμπίπτουν, μόνο που τα έχουν αντίστροφα. Τη λευκότητα του σπέρματος πάνω στο ξανθό εφήβαιο της κοπέλας περιγράφει ο Πάριος ποιητής. Ως μέλι ξανθό χυμένο στα κάτασπρα πόδια της δικής του αγαπημένης μάς ιστορεί το σπέρμα ο Μεσολογγίτης.

Από τις ωραιότερες οργασμικές σκηνές που μας έχει δώσει η λογοτεχνία.

~.~

Προ τριάντα, ίσως και περισσοτέρων ετών, ένας
συμπατριώτης του κ. πρωθυπουργού, ο καπετάν Σκαλίδης,
έλεγεν ότι θα έλθη μία ημέρα, που θα γείνη ένας πόλεμος
τέτοιος, ώστε «τρίξονται οστέα». Και τότε μόνον
θα πραγματοποιηθή το όνειρον των Ελλήνων.

ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
ΜΕ ΑΡΧΗΓΟΝ ΚΙΣΑΜΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΝ ΣΚΑΛΙΔΗΝ
Εφημερίς «Ο Κόσμος», 20 Απριλίου 1920

Καημένε καπετάν Μαθιό και καπετάν Σκαλίδη,
κατέετε γιάντα ετρίξανε μωρέ τα μαύρα οστά σας;
Για να φυλάτε τα βρακιά του καθενού τουρίστα.

~.~

Ο Βάτσλαφ Χάβελ τον φθονούσε και τον υπέβλεπε. Οι φιλοδυτικοί διανοούμενοι της Τσεχίας, κάποιοι απ’ αυτούς συνεργάτες της CIA, όχι μόνο δεν τον θεωρούσαν δικό τους, αλλά αποπειράθηκαν και να τον σπιλώσουν, χωρίς καθόλου στοιχεία, ώς πράκτορα του κομμουνιστικού καθεστώτος. Τη δεκαετία του 1980 έφτασαν μάλιστα στο σημείο να σαμποτάρουν, επιτυχώς, την υποψηφιότητά του για το Βραβείο Νομπέλ.

Εδώ σε μας, παρά τις προειδοποιήσεις του ίδιου, μερικοί θέλουν να βλέπουν στο πρόσωπό του πάνω απ’ όλα τον πολιτικό αντιφρονούντα, τον πρωτοστάτη του αγώνα κατά του κομμουνισμού. Ο φίλος του Πετρ Ντρούλακ, πρώην πρέσβυς της Τσεχίας στο Παρίσι, μας μεταφέρει μια εντελώς διαφορετική εικόνα: του πνευματικού ανθρώπου που κρατούσε αποστάσεις και από τα δύο ψυχροπολεμικά καθεστώτα, της Ανατολής και της Δύσης. Και εξηγεί με τρόπο πικρό γιατί, παρότι το ήθελε, ο Μίλαν Κούντερα δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα του.

~.~

Δραματικούς μονολόγους αποκαλούν οι φιλόλογοι τα ποιήματα που οι δημιουργοί τους τα βάζουν να εκφέρονται από το στόμα ενός άλλου, ξεχωριστού από τους ίδιους, χαρακτήρα. Η Τέταρτη διάσταση του Ρίτσου είναι εδώ σε μας η διασημότερη συλλογή τέτοιων δραματικών μονολόγων. Παλιότερα, «επινοητές» του είδους εθεωρούντο ο Μπράουνινγκ και ο Τέννυσον εκεί γύρω στα 1840. Σήμερα, ο όρος διευρυνόμενος τείνει να περιλάβει κάθε είδους μονολογικό ποίημα, και αφηγηματικό και λυρικό ακόμη, από τη Γυναίκα της Ζάκυθος του Σολωμού, λ.χ., όπου μιλάει ο «ιερομόναχος Διονύσιος», ώς τη Φοινικιά του Παλαμά, όπου μιλούν τα «γαλανά λουλουδάκια».

Στην πράξη, και αυτή η διευρυμένη εκδοχή του όρου είναι αδιέξοδη. Ανθρωπολογικά όλη η λογοτεχνία είναι δραματική, ο λόγος ο ίδιος μίμησιν πράξεως συνιστά, για την ακρίβεια είναι νέτα-σκέτα πράξη απευθυνόμενη σε μια κοινότητα ανθρώπων, εν προκειμένω τους αναγνώστες-ακροατές-θεατές της. Επιπλέον δε, και σε πείσμα του Μπαχτίν, κανένα λογοτεχνικό είδος δεν είναι πράγματι μονολογικό. Κάθε λόγος περιέχει ήδη τον αντίλογο, από συστάσεώς του δηλαδή διαλέγεται με έναν ενδιάθετο έτερο λόγο που είτε εκπροσωπεί τους Άλλους (έναν πραγματικό ή φανταστικό ακροατή, το κοινωνικό υπερεγώ κ.ο.κ.) είτε εκφράζει την (ανυπέρβλητη) εσωτερική πολυμέρεια (και τις αντιφάσεις!) του εαυτού.

Αυτά τα τελευταία μπορεί να τα δει κανείς εύκολα στη λυρική λεγόμενη ποίηση, φτάνει να απαλλαγεί από την ψευδαίσθηση ότι ο πρωτοπρόσωπος ομιλητής είναι ο ποιητής ο ίδιος. Ακόμη και όταν αυτοπεριγράφεται και αυτοβιογραφείται ο ποιητής, στην πραγματικότητα είναι υποκριτής, υποδύεται μια περσόνα.

Το ύφος είναι ο άνθρωπος, λέει μια διάσημη κουβέντα του Μπουαλώ. Όμως ποιος άνθρωπος μιλάει, συμπεριφέρεται, εκφράζεται με ένα μόνο ύφος; Ήδη αρκεί να αλλάξει ο συνομιλητής του, και το ύφος του ομιλούντος αλλάζει κι αυτό. Ο ποιητής είναι χαμαιλέων, έλεγε ο Τζων Κητς ορθότερα. Δεν έχει εγώ, εαυτό, ταυτότητα – προσαρμόζεται κατά τις περιστάσεις. Το ύφος είναι ο ρόλος.

~.~

Η κατάμαυρη όψη της «πράσινης» οικονομίας. Κογκό. 40.000 παιδιά στα ορυχεία του κοβαλτίου, ώς 14 ώρες καθημερινά, με μεροκάματα 1,5 ώς 2 δολλάρια. Από το 2016 οι Κινέζοι ελέγχουν τα ορυχεία, αλλά το κοβάλτιο δεν κάνει εθνικές διακρίσεις, είναι αναγκαίο στις μπαταρίες της ηλεκτρικής αυτοκίνησης, στα κινητά, τους υπολογιστές. Πριν από κάποια χρόνια, μια ομάδα γονέων είχε προσφύγει στα δικαστήρια κατά μεταλοεταιρειών όπως οι Apple, Google, Dell, Microsoft και Tesla. Αγνοώ την ετυμηγορία, αλλά για τα παιδιά και τους ντόπιους η κατάσταση δεν άλλαξε. Σημειωτέον, το κοβάλτιο είναι τοξικό.

Για την αθλιότητα της εκμετάλλευσης, είχε μιλήσει μεγαλόφωνα ο Πατρίς Λουμούμπα, ο πρώτος εκλεγμένος ηγέτης του Κογκό μετά την ανεξαρτησία, το 1960. Έξι μήνες αργότερα οι Βέλγοι τον ανέτρεψαν, τον βασάνισαν, τον δολοφόνησαν, διαμέλισαν το πτώμα του και το διέλυσαν σε οξύ. Κάποιος στρατιώτης πήρε σουβενίρ ένα δόντι του που σώθηκε. Το 2022 η μεγαλειότης του ο βασιλεύς του Βελγίου το επέστρεψε μεγαλοφρόνως στην οικογένειά του.

~.~

Όλοι μ’ ένα βιβλίο στο χέρι, μισοί αναλφάβητοι κι άλλοι μισοί τυφλοί.

~.~

«Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν μας, σήμερα, είναι πάνω από 800 δισεκατομμύρια δολάρια το χρόνο, αλλά αυτό το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν –αν κρίνουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής με βάση αυτό– αυτό το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν συνυπολογίζει και την ατμοσφαιρική ρύπανση και τις διαφημίσεις τσιγάρων και τα ασθενοφόρα που καθαρίζουν τους αυτοκινητόδρομους μας από τις σφαγές. Συνυπολογίζει τις ειδικές κλειδαριές στις πόρτες μας και τις φυλακές γι’ αυτούς που τις σπάνε. Συνυπολογίζει την καταστροφή των δασών και την θυσία των θαυμάτων της φύσης στον βωμό της χαοτικής ανάπτυξης. Συνυπολογίζει τις ναπάλμ και συνυπολογίζει τις πυρηνικές κεφαλές και τα θωρακισμένα αυτοκίνητα της αστυνομίας που πολεμάει τα έκτροπα στις πόλεις μας. Συνυπολογίζει τουφέκια και μαχαίρια και τηλεοπτικά προγράμματα που εξυμνούν τη βία για να πουλήσουν παιχνίδια στα παιδιά μας. Ωστόσο, αυτό το ακαθάριστο εθνικό προϊόν δεν μετράει την υγεία των παιδιών μας, την ποιότητα της εκπαίδευσής τους ή τη χαρά του παιχνιδιού τους. Δεν περιλαμβάνει την ομορφιά της ποίησής μας ή τη δύναμη των γάμων μας, την γονιμότητα του δημόσιου διαλόγου μας ή την ακεραιότητα των κρατικών λειτουργών μας. Δεν μετράει ούτε την ευφυΐα μας ούτε το θάρρος μας, ούτε τη σοφία μας ούτε τη μόρφωσή μας, ούτε τη συμπόνια μας ούτε την αφοσίωσή μας στην πατρίδα, με δυο λόγια μετράει τα πάντα, εκτός από αυτά που κάνουν τη ζωή να αξίζει τον κόπο. Και μας λέει τα πάντα για την Αμερική, εκτός από το γιατί είμαστε περήφανοι που είμαστε Αμερικανοί».