Γλωσσικές νότες ε

[ Νύξεις για τα πάθη των λέξεων ]

του ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

Υπάρχει δεσμός αιτιώδης ανάμεσα στον ήχο και το νόημα μιας λέξης; Από τον καιρό του Σωσσύρ, το αργότερο, η γλωσσολογία απαντά εμφαντικά «όχι». Αυτό είναι μάλιστα το θεμέλιο δόγμα της. Το γλωσσικό σημείο είναι αυθαίρετο, οι λέξεις μας δεν αντανακλούν τον φυσικό κόσμο, είναι «κατασκευές». Με τα λόγια του Σαίξπηρ, το ρόδο, όπως να τ’ αποκαλέσεις, θα ευωδιάζει.

Να όμως που και τα δόγματα κάποτε κλονίζονται. Μια ομάδα ερευνητών με επικεφαλής τον Dámian Blasi (του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για τα Μαθηματικά στις Φυσικές Επιστήμες που εδρεύει στη Λιψία) ερεύνησαν το ζήτημα συστηματικά. Πάνω σε μια βάση δεδομένων που περιλαμβάνει 4.000 γλώσσες (τις δύο στις τρεις δηλαδή από τις νυν ομιλούμενες 6.000), και με πεδίο συγκρίσεως 40 βασικές έννοιες, θέλησαν να εκτιμήσουν αν υπάρχουν φθόγγοι που σε ομόσημες λέξεις όλων αυτών των γλωσσών συμπίπτουν, αν απαντούν σε βαθμό αποφασιστικά σημαντικότερο απ’ όσο το στατιστικά τυχαίο θα επέτρεπε.

Και πράγματι, αυτό ακριβώς συμβαίνει! Στα πορίσματά τους που δημοσιεύθηκαν το 2016, φθόγγοι όπως το λ στις λέξεις για τη «γλώσσα», το κ στις λέξεις για το «κόκκαλο», ρινικά σύμφωνα όπως το ν στις λέξεις για τη «μύτη/ρίνα» και το μ στις λέξεις για τη «μητέρα» ή, ακόμη, φωνήεντα όπως το ι στις λέξεις για το «μικρό» και το ο στις λέξεις για το «γόνατο» επιβεβαιώνουν την υπόθεση εργασίας. «Η ανάλυσή μας δείχνει», λέει ο Μπλάσι, «ότι ανεξαρτήτως ηπείρου και γλωσσικής οικογένειας σε μεγάλο τμήμα των εννοιών ορισμένοι φθόγγοι προτιμώνται ή αποφεύγονται. Σε σχέση με τον τεράστιο αριθμό των δυνητικών παραλλαγών, το συμπέρασμα αυτό εκπλήσσει». Προς ώρας, η αιτία παραμένει άγνωστη. Τυχόν γενετική σχέση μεταξύ όλων αυτών των γλωσσών, κοινή αναδρομή τους σε μια υποθετική πρωτογλώσσα, δεν θεωρείται πιθανή – η μεγάλη πλειοψηφία των μελετητών την αποκλείει. Και τις βεβαιωμένες συγγένειες, λ.χ. στο εσωτερικό της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας, η μέθοδος που ακολουθήθηκε φρόντισε να τις λάβει υπ’ όψιν, ώστε να μην αλλοιωθεί το τελικό πόρισμα.

Τα αίτια της συνάφειας προφανώς πρέπει να αναζητηθούν αλλού. Η ονοματοποιία, οι ηχομίμητες λέξεις δηλαδή, είναι ένας μόνο από τους παράγοντες που εξετάζονται, και μάλλον όχι ο σημαντικότερος. Η διδαξιμότητα των λέξεων στα παιδιά, η φυσιολογία του νευρικού συστήματος και του ανθρώπινου εγκεφάλου και η μεταδοσιμότητα των γλωσσικών σημάτων είναι μερικοί άλλοι. Σε κάθε περίπτωση βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή, η συνέχεια της έρευνας αναμένεται συναρπαστική.

Το εύρημα της επιστημονικής ομάδας έχει μεγάλη, νομίζω, σημασία. Έρχεται να κλονίσει ένα από τα τελευταία οχυρά του ανθρωποκεντρισμού, της αντίληψης εκείνης που μας βλέπει ως επίκεντρο ή αυτεξούσιο δημιουργό του σύμπαντος. Γιατί οι τωρινές αντιλήψεις στο μέτρο που αναγορεύουν τον άνθρωπο γλωσσοπλάστη εκ του μηδενός, θυμίζουν πολύ κάποιες απόψεις μεσαιωνικές περί θεού. Αλλά και εκείνες τις μετανεωτερικές δοξασίες περί αυτοπραγμάτωσης, που διατείνονται πως τον κόσμο γύρω μας τον κατασκευάζουμε κατά το δοκούν. Και πως, ως συνέπεια φυσική, έχουμε το ελεύθερο να κάνουμε με δαύτον ό,τι μας αρέσει.