Νηρηΐδες: κατάλογοι και φαντασιώσεις

του ΗΛΙΑ ΜΑΛΕΒΙΤΗ

~.~

Περιδιαβαίνοντας την Νικόπολη, στη δυτική πλευρά του δρόμου, πάνω στο ύψωμα, δίπλα από τον οίκο του Έκδικου Γεωργίου κι απέναντι από τη βασιλική του Δουμετίου, από τον 2ο μ.Χ. αιώνα υπάρχει το μικρό Νυμφαίο. Στην αψίδα του σώζεται ξεθωριασμένη αυτή η ψηφιδωτή παράσταση μιας Νηρηίδας που ιππεύει θαλάσσιο κήτος (σπάνιο δείγμα εντοίχιου ψηφιδωτού στον ελληνικό χώρο).

Γράφει στη συνοδευτική επιγραφή:

«Η Νηρηίδα αποδίδεται ημίγυμνη, με το δεξί χέρι, λυγισμένο, να ακουμπά στο λαιμό του κήτους και το αριστερό να στηρίζεται στο σώμα ή στην ουρά του. Το σώμα της θαλάσσιας μορφής εμφανίζεται διάστικτο και παραπέμπει σε αιλουροειδές, ενδεχομένως λεοπάρδαλη, με το κατώτερο τμήμα του να προσομοιάζει σε ουρά ιππόκαμπου ή ιχθύος, με τριπλή θυσανωτή ουρά… Την παράσταση επιστέφει μεγάλων διαστάσεων κοχύλι, σύμβολο του θαλάσσιου κόσμου, το οποίο, ο πρώτος ανασκαφέας της Νικόπολης, Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς ερμήνευσε ως “ακτινοβολούντα ήλιο”».

Το γνωστό στην κλασσική αρχαιότητα μυθικό βεστιάριο των θαλάσσιων υποζυγίων, των Τριτόνων (των ιχθυοκενταύρων του Τζέτζη και του Μπόρχες), των ιπποκάμπων ή των δελφινιών, εμπλουτίστηκε στη μετακλασική περίοδο και προσέθεσε στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή Βίβλο των φανταστικών όντων κι άλλους ζωόμορφους συνδυασμούς. Κι έτσι στις παραστατικές τέχνες εμφανίζονται οι Νηρηίδες, κόρες του Νηρέα και της Δωρίδος, να εποχούνται επί ιπποκάμπων, ιχθυοκενταύρων, θαλασσίων δρακόντων, αιγικάμπων, ταυροκάμπων, λεοκάμπων ή και παρδαλοκάμπων, όπως και στην εν λόγω παράσταση από την Νικόπολη. Και εφόσον και μέχρι σήμερα

«ένας άνθρωπος καβαλάει το ξύλινο αλογάκι του ήσυχα και πορεύεται όμορφα-όμορφα…χωρίς να υποχρεώνει ούτ’ εμένα, ούτ’ εσάς να καβαλήσουμε ξοπίσω του, ―πείτε μου, κύριε, εμάς, τι μας νοιάζει;»

θα συνομολογήσω μαζί με τον Τρίσταμ Σάντυ του Λώρενς Στερν (μετ. Έφης Καλλιφατίδη).

Μια μικρή μόνον και πλήρως υποκειμενική ―δηλονότι απολύτως προσωπική― παρατήρηση (στα όρια της φαντασιώσεως): Το τεράστιο πλήθος των νεράϊδων, που κατοικούν τα υδάτινα βένθη του θεϊκού παππού τους, συμβολίζουν διαβάζω κάθε τι όμορφο κι ευγενές που ένιωθε ο Έλληνας για τη θάλασσα (του Αιγαίου). Στεκόμενος όμως στον ‘Νηρηΐδων κατάλογον’, που κατάρτισε ο Όμηρος, ο Ησίοδος, ο Απολλόδωρος, αλλά κι ο Υγίνος, οφείλω να ομολογήσω πως κάπως μου φέρνει σε μαγικό κατάδεσμο με λεξιλογική χροιά. Λες και πρόκειται για ονοματολογικό μάντρα, λεξιλογικό ξόρκι εξευμενισμού κι εξημέρωσης (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων) της πλανεύτρας και θαλασσοπνίχτρας θάλασσας. Παραθέτω λοιπόν εδώ μια σύνοψη και των τριών ‘ελληνικών καταλόγων’ (αφήνω απέξω τον Υγίνο) αυτού του γλωσσικού οργιαστικού αμαλγάματος επιθυμίας κι εξευμενισμού, και το απαγγέλλω στεντορείως ως ξόρκι ισχυρό:

Πρωθώ, Εὐκράντη, Σαώ, Ἀμφιτρίτη, Εὐδώρη, Θέτις, Γαλήνη, Γλαύκη, Κυμοθόη, Σπειώ, Θαλίη, Πασιθέη, Ἐρατώ, Εὐνίκη, Μελίτη, Εὐλιμένη, Ἀγαύη, Δωτώ, Πρωτώ, Φέρουσα, Δυναμένη, Νησαίη, Ἀκταίη, Πρωτομέδεια, Δωρίς, Πανόπη, Γαλάτεια, Ἱπποθόη, Ἱππονόη, Κυμοδόκη, Κυματολήγη, Ἀμφιτρίτη͵ Κυμώ, Ἠιόνη, Ἁλιμήδη, Γλαυκονόμη, Ποντοπόρεια, Λειαγόρη, Εὐαγόρη, Λαομέδεια, Πουλυνόη, Αὐτονόη, Λυσιάνασσα, Εὐάρνη, Ψαμάθη, Μενίππη, Νησώ, Εὐπόμπη, Θεμιστώ, Προνόη, Νημερτής, Θάλεια, Θόη, Ἁλίη, Ἀκταίη, Λιμνώρεια, Μελίτη, Ἴαιρα, Ἀμφιθόη, Δεξαμένη, Ἀμφινόμη, Καλλιάνειρα, Πανόπη, Ἀψευδής, Καλλιάνασσα, Κλυμένη, Ἰάνειρα, Ἰάνασσα, Μαῖρα, Ὠρείθυια, Ἀμάθεια, Ναυσιθόη, Ἁλίη͵ Ποντομέδουσα, Ἠιόνη, Πληξαύρη, Καλυψώ, Κραντώ, Νεόμηρις͵ Πολυνόμη, Μελίτη͵ Διώνη, Δηρώ, Εὐμόλπη, Ἰόνη, Κητώ.

Κι από την άλλη μεριά σκέφτομαι πως όλα αυτά τα αλλόκοτα μυθικά πλάσματα ίσως ίσως και να προέρχονται από τ’ αγνάντεμα του σάλου της θάλασσας, την παρατήρηση της κυματοειδούς κίνησης του πελάγους αγκαλιά με το αγέρι, και να φέρνανε στον νου των Ελλήνων όλους τους ήχους των κυμάτων και των ανέμων τις πνοές: από το τερπνό φλοίσβισμα και το απαλό σβήσιμό τους στην ακτή ως τον λυσσαλέο παφλασμό τους, τον ακατάπαυστο κοχλασμό, τη ραχία και τον ρόχθο, τον ζωώδη μυκηθμό και τ’ άγριο μούγκρισμά τους, το τρομερό βουητό και τον ανείπωτο βόγκο, τον παπαδιαμάντειο φοβερό ροίβδο….

Ίσως ίσως να βλέπανε σ’ αυτά απλά και μόνον ό,τι έβλεπε ο Σκιαθίτης: «κύματα, χαιτήεντα, φριξότριχα, κερασφόρα».

~.~

Υπάρχει μια πλημμύρα παραστάσεων (γλυπτών και ψηφιδωτών πρωτίστως) των μυθικών θαλασσίων όντων με τις Νηρηΐδες επί της ράχης τους, που απλώνεται από τις δυτικές εσχατιές του ελληνορωμαϊκού κόσμου ως την Γκαντάρα της Ανατολής. Αντί για αυτά, διαλέγω να κλείσω με κάτι πιο σύγχρονο: τρία ολλανδικά κεραμικά της Ντελφτ, του 1660–1700.

Α… Ένας αργόσυρτος περίπατος στα ερείπια της Νικόπολης ολοκληρώνεται ιδανικά με μια επίσκεψη στο μουσείο, στην Πρέβεζα!