~.~

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑ

Το Εγχειρίδιο ενός καλού κλόουν του Ηλία Κουνέλα περιλαμβάνει ενενήντα εννιά στοχασμούς για τον κλόουν.[1] Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται απλώς για στοχασμούς· κάθε εγγραφή ταλαντεύεται ανάμεσα στο στοχασμό και την ποιητική φράση.

Σε πολλές περιπτώσεις, μπορούμε να διακρίνουμε όλα τα στοιχεία της ποίησης: τους στίχους και τις στροφές, τη μεταφορική χρήση της γλώσσας, τον λυρισμό. Επίσης, οι στοχασμοί του συγγραφέα είναι ταυτόχρονα και συμβουλές για κάποιον που θέλει να γίνει καλός κλόουν, αφού το βιβλίο τιτλοφορείται εγχειρίδιο, δηλαδή διδακτικό βοήθημα και εισαγωγικό εγκόλπιο. Κάθε στοχασμός λοιπόν είναι μια παρατήρηση, μια λυρική εικόνα ή μια συμβουλή προς μέλλοντες κλόουν, και έχει να κάνει πάντα με την εμφάνιση και τη συμπεριφορά του κλόουν.

Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρία επίπεδα ανάγνωσης του Εγχειριδίου. Στο πρώτο επίπεδο ο συγγραφέας μιλά για τον κλόουν επί σκηνής, για τη θέση του κλόουν μέσα στη θεατρική παράσταση. Δηλαδή, δίνει συμβουλές πώς πρέπει να ντύνεται, πώς πρέπει να αισθάνεται, πώς πρέπει να κινείται και τι γκριμάτσες πρέπει να κάνει ένας κλόουν. Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο μιλά για τον κλόουν εκτός σκηνής, για τον κλόουν στη ζωή. Θέμα του βιβλίου γίνεται ο ανθρώπινος τύπος του κλόουν, ο κλόουν ως πρακτική του βίου και ως κοσμοθεωρία. Όπως σε κάποιες στιγμές της ζωής μας αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως τραγικό ήρωα ή γενναίο ιππότη, έτσι σε κάποιες άλλες περιπτώσεις λειτουργούμε ως γελωτοποιοί ή κλόουν. Αυτή την τελευταία περίπτωση πραγματεύεται εδώ ο συγγραφέας. Τέλος, στο τρίτο επίπεδο, μιλά για τον ίδιο του τον εαυτό. Αποκαλύπτει κάποιες πλευρές της προσωπικότητάς του. Έτσι, το βιβλίο γίνεται ενός είδους αυτοβιογραφία. Ο Ηλίας φοράει, για παράδειγμα, πάντα παπιγιόν. Και στο στοχασμό 95 διαβάζουμε:

Ο νεαρός κλόουν
φοράει πάντα παπιγιόν
που συμβολίζει το άπειρο
και τον άπειρο μαζί

Ο βετεράνος κλόουν
φοράει πάντα γραβάτα
που συμβολίζει τον κόμπο
της αυτοκτονίας

Η εικόνα του κλόουν είναι γνωστή σε όλους μας, ή στους περισσότερους από εμάς, χάρη στις ταινίες του Τσάρλι Τσάπλιν ή από το τσίρκο. Ο Τσάπλιν δημιούργησε έναν από τους πιο αγαπητούς και αναγνωρίσιμους ήρωες του κινηματογράφου, αξιοποιώντας όλα τα γνωρίσματα του κλόουν. Ποιον δε συγκινούν οι περιπέτειες του φτωχού περιθωριακού με τους παιδικούς τρόπους και την αγαθή καρδιά; Σαν καλός κλόουν, ο Σαρλό κατά κανόνα δε μιλά, αλλά δείχνει με τις κινήσεις και τις γκριμάτσες του τα συναισθήματά του.

Αλλά και οι κλόουν των τσίρκων είναι επίσης πολύ δημοφιλείς. Παρεμβάλλονται ανάμεσα στα εντυπωσιακά νούμερα των ταχυδακτυλουργών, των θηριοδαμαστών και των ακροβατών και κάνουν τους θεατές να ξεκαρδίζονται με τα απλά τεχνάσματα και τ’ αστεία τους. Κατά κάποιο τρόπο, προσγειώνουν τον θεατή στην πραγματικότητα μετά από τις υψηλές πτήσεις των ζογκλέρ.

Το Εγχειρίδιο ενός καλού κλόουν έχει ως θέμα του τον κλόουν του θεάτρου, που συγγενεύει μεν με τον κλόουν του τσίρκου και του κινηματογράφου, αλλά διαφέρει κιόλας απ’ αυτόν. Στο θέατρο διακρίνονται τρία είδη κλόουν: ο Λευκός, ο Αύγουστος και ο Καρατερίστας. Ο Λευκός είναι ο αρχαιότερος και πιο αναγνωρίσιμος κλόουν. Κατάγεται από τον Πιερότο της Κομέντια ντελ άρτε. Το πρόσωπό του είναι βαμμένο λευκό και ντύνεται στην τρίχα. Είναι σοβαρός και έξυπνος. Είναι ο ανώτερος στην ιεραρχία των κλόουν. Αντίθετα, ο Αύγουστος προέρχεται απ’ τον Αρλεκίνο. Είναι χαζούλης και αστείος. Βάφει το πρόσωπό του ροζ ή στο χρώμα του δέρματος. Τα ρούχα και τα παπούτσια του είναι μικρότερα ή μεγαλύτερα απ’ όσο πρέπει, κι έτσι προκαλεί το γέλιο ήδη με την εμφάνισή του. Είναι ο δεύτερος στην ιεραρχία των κλόουν και συνήθως εμφανίζεται ζευγαρωτά με τον Λευκό. Ο Αύγουστος είναι ατζαμής και τα κάνει όλα λάθος, προκαλώντας διαρκώς προβλήματα στον Λευκό. Ο Καρατερίστας, τέλος, παίζει έναν χαρακτήρα: έναν αστυνομικό, έναν γιατρό, έναν μάγειρα, μια γριά, ένα μωρό κ.λπ.

~.~

Ο συγγραφέας εκφράζει την προτίμησή του για τον πιο αστείο και σκανταλιάρη κλόουν, τον Αύγουστο. Αυτός είναι ο πραγματικός κλόουν, μας λέει στο στοχασμό 96:

Ο πραγματικός κλόουν
είναι πάντα ο Αύγουστος

ο Λευκός κι ο Καρατερίστας
δεν είναι χωρίς αυτόν

Άλλωστε, οι περισσότεροι στοχασμοί του περιγράφουν έναν χαζούλη και κωμικό κλόουν: «Ο κλόουν δεν καταλαβαίνει τίποτα» (σελ. 16), αλλά «ξεκαρδίζεται με τα πάντα» (σελ. 17). «Το γέλιο γι’ αυτόν είναι ο τρόπος που αναπνέει» (σελ. 18). «[Δ]εν έχει συνείδηση της συμφοράς, μπροστά σ’ ένα τραγικό δυστύχημα κινδυνεύει να πεθάνει από τα γέλια» (σελ. 35). «Ο κλόουν μπορεί να διακόψει μια παράσταση απλώς και μόνο επειδή κατουριέται» (σελ. 100).

Η επιλογή του συγγραφέα δεν είναι τυχαία. Αυτό που κυρίως τον ενδιαφέρει είναι η τέχνη του κλόουν ως τέχνη της αποτυχίας, και ο Αύγουστος είναι η ενσάρκωση της αποτυχίας. Ο κλόουν παρουσιάζεται απ’ τον συγγραφέα ως ο καλλιτέχνης και ο δάσκαλος του φιάσκου και της αστοχίας. Είναι ακριβώς εκείνος που δεν μπορεί να πετύχει. Ό,τι και να δοκιμάσει είναι καταδικασμένο.

Ο κλόουν μιμείται
διαρκώς τους γύρω του
για να δει αν μπορεί
να το κάνει κι ο ίδιος

φυσικά πάντα αποτυγχάνει (στοχασμός 31)

Η αποτυχία όμως δεν είναι για τον κλόουν κάτι που προσπαθεί να αποφύγει. Αντίθετα, το επιδιώκει και θέλει να το καταφέρει με κάθε τρόπο:

Ο κλόουν
ζει την
αποτυχία
με πάθος

ίσως είναι το μόνο του πάθος (στοχασμός 32)

Ένας κλόουν διακατέχεται από μεγάλη αγωνία
αν δεν εξευτελιστεί πάνω στη σκηνή
ζητάει συγγνώμη
        ↕
περνάει έξω
        ↕  
χάνει τον ύπνο του (στοχασμός 97)

Τελικά, γίνεται γι’ αυτόν το σπουδαιότερο και πολυτιμότερο πράγμα. Αυτό που νοηματοδοτεί την ύπαρξή του, όπως διαβάζουμε στο στοχασμό 33:

Ένας μεγάλος κλόουν
αναζητάει την

αποτυχία

 όπως ένας άνθρωπος
αναζητάει το

Θεό

Ενώ είναι καλλιτέχνης και άνθρωπος του θεάματος, δεν επιδιώκει την αναγνώριση της αξίας του, το θαυμασμό για τα ταλέντα και τις ικανότητές του. Δεν ενδιαφέρεται καθόλου να κάνει επίδειξη της τέχνης του:

Ο κλόουν ουδεμία σχέση έχει
με τους ταχυδακτυλουργούς
και τους ζογκλέρ που θέλουν
να μας αποδείξουν
πόσα χαρίσματα έχουν (στοχασμός 34)

Στην πραγματικότητα, η τέχνη του και τα χαρίσματά του είναι η απουσία τέχνης και χαρισμάτων:

Ένας γνήσιος κλόουν
δεν ξέρει να κάνει τίποτα

όσο πιο άσχετος είναι σε οτιδήποτε
τόσο πιο σπουδαίος κλόουν είναι (στοχασμός 37)

Η αποτυχία, ισχυρίζεται ο συγγραφέας μας στον στοχασμό 39, δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ο κλόουν βάζει στόχο να είναι αποτυχημένος και χρειάζεται μια ολόκληρη ζωή για να τα καταφέρει.

Ο κλόουν
κατά τη διάρκεια της μύησης
που διαρκεί μια ζωή

μαθαίνει τον τρόπο
να μην τα καταφέρνει

μαθαίνει τον τρόπο
να αποτυγχάνει

Ο κλόουν λοιπόν, ο δεξιοτέχνης της αποτυχίας, έχει να μας διδάξει ένα μεγάλο μάθημα:

Ο αληθινός κλόουν
ζει την αποτυχία πάνω στη σκηνή
με τη μεγαλύτερη αγάπη

κι όταν ο κόσμος γελάσει
με την αποτυχία του
αυτός υποκλίνεται βαθιά

μ’ αυτό τον τρόπο μεταδίδεται
στον καθένα μας σαν μετάγγιση

το δικαίωμα στην αποτυχία (στοχασμός 40)</p>

~.~

Ο Ηλίας Κουνέλας μάς υπενθυμίζει με το βιβλίο του πως η τέχνη της αποτυχίας, μια πολύ υψηλή και δύσκολη τέχνη, είναι στην ουσία χαμένη για μας σήμερα. Η εποχή μας εγκωμιάζει διαρκώς και σε όλους τους τόνους την επιτυχία και τις επιδόσεις, το κέρδος και την αποτελεσματικότητα. Και δε δείχνει συμπόνια και συμπάθεια για τους αποτυχημένους και τους losers. Ο Ηλίας, κληρονόμος της μεγάλης παράδοσης των κλόουν, έρχεται να μας δείξει με το Εγχειρίδιο ενός καλού κλόουν, αλλά και με την υποκριτική του, την αξία της αποτυχίας. Όλοι έχουμε, μας λέει, το δικαίωμα, ακόμα και την υποχρέωση να αποτύχουμε. Αυτό είναι τελικά το γνώρισμα που μας κάνει ανθρώπους.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΙΝΑΚΟΥΛΑΣ

~.~

[1] Ηλίας Κουνέλας, Το εγχειρίδιο ενός καλού κλόουν, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα 2018.