*

του ΚΩΣΤΑ ΜΕΛΑ

Η διαφθορά αποτελεί γενική έννοια στην οποία μπορούν να συμπεριληφθούν όλες εκείνες οι συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται ως μορφές κατάχρησης εξουσίας είτε στο δημόσιο είτε στον ιδιωτικό τομέα. Αφορά σε επιλογές που πραγματοποιούνται όχι στη βάση ενός θεσμοθετημένου και νομιμοποιημένου κοινωνικού πλαισίου, αλλά στη βάση εξυπηρέτησης ιδιοτελών συμφερόντων, ατόμων ή ομάδων, που έχουν τη δυνατότητα (λόγω της θέσης τους στην ιεραρχία ενός δημόσιου ή ιδιωτικού θεσμού) να λάβουν τη συγκεκριμένη απόφαση. Εξυπακούεται ότι τέτοιου είδους αποφάσεις έρχονται ευθέως σε σύγκρουση με το «δημόσιο συμφέρον» με οποιοδήποτε τρόπο αυτό νοείται σε κάθε εποχή. Συνήθως οι πρακτικές της διαφθοράς γίνονται εμφανείς σε περιόδους κρίσεων των κριτηρίων νομιμότητας όταν και καθίσταται επιτακτική η ανάγκη επαναξιολόγησης τους και πιθανώς η υιοθέτηση νέων.

Η παραβίαση των κανόνων της συλλογικής ζωής και η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά ανάλογα με το υφιστάμενο νομιμοποιητικό πλαίσιο καθορισμού του δημοσίου συμφέροντος καθορίζει και το εννοιολογικό περιεχόμενο της διαφθοράς. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η διαφθορά αποτελεί διεθνές και ταυτόχρονα διαχρονικό φαινόμενο. Υπάρχει με διάφορες μορφές, εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους, εμφανίζει πάμπολλα χαρακτηριστικά με αποτέλεσμα να είναι σχετικά δύσκολο να ευρεθεί ένας κατάλληλος ορισμός που να καλύπτει το σύνολο των διαχρονικών του πτυχών.

Παράλληλα η διαχρονικότητα του, η χωρική του εξάπλωση, αλλά και η παρουσία του σχεδόν στο σύνολο των κοινωνικοοικονομικών σχηματισμών, σηματοδοτεί μια συνεχή εξέλιξη και μεταβολή του φαινομένου καθιστώντας δυσκολότερη τη σύλληψη των εκφάνσεών του στην καθημερινότητα. Παρ’ όλα αυτά όμως ουσιαστικά πρόκειται για ένα φαινόμενο σχετικά προβλέψιμο αν όχι ως προς την έκτασή του τουλάχιστον ως προς τις βασικές του εκδηλώσεις.

Η προσέγγιση του ζητήματος της διαφθοράς στον κοινωνικό βίο απαιτεί συνεπώς, την ανάδυση των ειδικών χαρακτηριστικών της συγκυρίας του πολιτικοοικονομικού σχηματισμού εντός του οποίου εκδηλώνεται. Τούτο σηματοδοτεί την ανάγκη αναφοράς στα βασικά χαρακτηριστικά της σημερινής φάσης του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Αν παραμείνουμε στο πλαίσιο του σημερινού κυρίαρχου και μοναδικού κοινωνικο-οικονομικού συστήματος, του καπιταλιστικού και ανατρέξουμε στις απαρχές της δημιουργίας του, οι πράξεις διαφθοράς με τη σημερινή μορφή είναι ορατές από τα μέσα του 18ου αιώνα, δηλαδή την περίοδο όπου επήλθε η σύγκρουση μεταξύ των ανερχομένων αστικών στρωμάτων ως φορέων της νέας οικονομικής νομιμότητας και των ολιγαρχικών στρωμάτων της αριστοκρατίας και των βασιλέων ως φορέων της μέχρι τότε πολιτικής νομιμότητας. (Π. Κονδύλης)

Παρότι αμφισβητούνται ιστορικά οι επιπτώσεις που είχε η διαφθορά των αριστοκρατικών και μοναρχικών θεσμών στην ανάπτυξη των τότε επαναστατικών κινημάτων (Π. Λασκούμ) είναι απολύτως βέβαιη η ύπαρξη της και μάλιστα σε συνεχώς διευρυνόμενο βαθμό. Παρότι ο οποιοσδήποτε συσχετισμός διαφορετικών ιστορικών περιόδων ενέχει κινδύνους, μπορούμε να υποστηρίξουμε τον παραλληλισμό ανάμεσα σε περιόδους όπου όχι μόνον τίθενται τα ζητήματα της νομιμότητας των τρόπων απόκτησης πλούτου αλλά και του τρόπου υποστήριξης που παρέχει η εκάστοτε πολιτική εξουσία στην επιχειρηματική τάξη με διάφορους αδιαφανείς τρόπους. (περισσότερα…)

Με έργο πολυσχιδές και ογκώδες που αδιαφορεί εντελώς για τους τεχνητούς φραγμούς μεταξύ των ακαδημαϊκών κλάδων, ο Κώστας Μελάς δεν ανήκει στην συντεχνία των «ειδημόνων» που κατακλύζουν το Πανεπιστήμιο και τα ΜΜΕ.  Η σκέψη του αγκαλιάζει παράλληλα και συγχρόνως την οικονομία και την κοινωνία, τις διεθνείς σχέσεις και την ιστορία, τη λειτουργία των ιδεών και των θεσμών. Ξεκινώντας από το παρόν και τα καθέκαστά του, συνιστά συνολική παρατήρηση της συμπεριφοράς του πολιτικού ανθρώπου. Με έναυσμα τις καταιγιστικές εξελίξεις που δρομολόγησαν ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι πλανητικές προεκτάσεις του, ο Κώστας Μελάς απάντησε στα ερωτήματα που του έθεσαν το Νέο Πλανόδιον και ο Κώστας Κουτσουρέλης.

~ . ~

– Θα ξεκινήσω με ερώτημα αναμενόμενο βέβαια, στο μέτρο που απευθύνεται σε δεινό μελετητή των οικονομικών φαινομένων. Πόση αισιοδοξία επιτρέπει η κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας αυτή τη στιγμή; Πολλοί μιλούν για τον «βαρύτερο χειμώνα μετά το 1945», για επικείμενο κραχ που θα επισκιάζει εκείνο του 2008 ή και του 1929 ακόμη, έχουμε σε εξέλιξη μείζονες κρίσεις, επισιτιστική, ενεργειακή, έχουμε πληθωρισμό συνδυαζόμενο με ύφεση κ.ο.κ.

Αγαπητέ Κώστα, δεν υπάρχει καμία αισιοδοξία για την κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας σίγουρα σε βραχυχρόνιο διάστημα –για το 2023– αλλά νομίζω ούτε και για τον επόμενο χρόνο, το 2024. Η παγκόσμια οικονομία μπαίνει σε ιδιαίτερα δύσκολη φάση, η οποία κυριαρχείται από υψηλότατες αβεβαιότητες. Αβεβαιότητες που δεν προέρχονται μόνο – αν μπορούμε να το πούμε αυτό– από καθαρούς «οικονομικούς» λόγους, αλλά και από τις γενικότερες πολιτικές εξελίξεις στον πλανήτη. Όπως έχω προσπαθήσει να δείξω στο βιβλίο μου Η ατελέσφορη επιστήμη δεν πιστεύω σε μια «καθαρή οικονομική discipline» από τους πολιτικούς παράγοντες. Λέγοντας πολιτικούς παράγοντες εννοώ παράγοντες ισχύος. Οι τελευταίοι εκλείπουν παντελώς από τις προκείμενες συγκρότησης της οικονομίας ως συστηματικής discipline. Μάλιστα όταν ενταχθούν στο πλαίσιο συγκρότησής της, που δεν είναι άλλο από αυτό «της αρμονίας των συμφερόντων», από καταρρέει, απογυμνώνοντάς την όποια προβαλλόμενη αντικειμενικότητα. Τέλος πάντων. Όλα τα παραπάνω τα είπα, για να δείξω, ότι πάντα, αλλά προπαντός στην παρούσα συγκυρία, των μεγάλων πολιτικών αλλαγών στην κατανομή της ισχύος και στην διαπάλη των ανταγωνισμών και εχθροτήτων που συμβαίνουν στον πλανήτη, δεν μπορούμε ποτέ να δείξουμε, με συστηματικό τρόπο πως επηρεάζεται η κατάσταση στην οικονομία. Τούτων λεχθέντων, και με τους περιορισμούς που απορρέουν, μπορώ να πω ότι η παγκόσμια οικονομία μπαίνει σε μια ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο δεδομένου ότι συνυπάρχουν συνδυαστικά τα εξής αρνητικά χαρακτηριστικά: υψηλός πληθωρισμός, υψηλά επιτόκια υψηλό χρέος, ενεργειακή κρίση και κρίση στην προσφορά (εφοδιαστική αλυσίδα). (περισσότερα…)

*

Καιρικά σχόλια από τον ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

«Μισούμε τους Ρώσους εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα. Ξαφνικά υπογράφουμε μια συνθήκη που λέει ότι σε δύο μήνες εκείνοι θα διαλύσουν τις βόμβες τους, εμείς τις δικές μας και όλοι μας θα δοξαστούμε εν ειρήνη. Το πιθανότερο είναι ότι οι Αμερικανοί θα εκλάβουν αυτή την ειρήνη ως εξίσου μεγάλη απειλή με τον πόλεμο.»

Από την κλασσική ταινία του Τζ. Φρανκενχάιμερ, Επτά ημέρες του Μαΐου, του 1964. Έκτοτε πέρασαν άλλα 60 χρόνια, αλλά τι άλλαξε. Το πραξικόπημα κατά του προέδρου Λάυμαν για τη «φιλορωσσική» του πολιτική στην ταινία αποτυγχάνει, το αντίστοιχο όμως κατά του Τραμπ υπήρξε και ευφυέστερα οργανωμένο και απολύτως επιτυχημένο εντέλει. Το βαθύ κράτος στην Ουάσιγκτον ποτέ δεν έπαψε, ούτε καν μετά τη νίκη του στον Ψυχρό Πόλεμο, να πιστεύει ότι οι Μόσχοβοι είναι θανάσιμοι αντίπαλοι. Η ειρήνη ποτέ δεν είχε μια ευκαιρία.

Κι όσο για τα πυρηνικά, ποτέ δεν ήταν τόσο περιζήτητα. (περισσότερα…)

*

του ΚΩΣΤΑ ΜΕΛΑ

Η παγκοσμιοποίηση, εδώ και καιρό, έχει αρχίσει όλο και περισσότερο να λαμβάνει τη μορφή της περιφεριοποίησης. Η περιφεριοποίηση των οικονομιών του πλανήτη, αρχίζει να λαμβάνει σαφή χαρακτηριστικά, τα οποία αντικειμενικά αποδυναμώνουν τις ανεξέλεγκτες παγκοσμιοποιητικές διαδικασίες των προηγούμενων χρόνων.

Όλοι φαίνεται ότι προετοιμάζονται για το επόμενο καθεστώς του διεθνούς εμπορίου δεδομένων των αλλαγών που επιβλήθηκαν κατά τη διάρκεια της προηγούμενης προεδρίας των ΗΠΑ αλλά και της ίδιας της εξέλιξης των πραγμάτων όπου οι πλανητικές δυνάμεις προσπαθούν συνεχώς να καταλάβουν θέσεις που να αυξάνουν και να κατοχυρώνουν το μερίδιο ισχύς τους. Και αυτό, κατ’ αρχάς, γίνεται με τη βελτίωση της οικονομικής τους ισχύος. Ο πόλεμος στην Ουκρανία φαίνεται ότι είναι ο καταλύτης αυτής της διαδικασίας. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις δεν μπορούν παρά να εκφραστούν μέσω αλλαγών στα καθεστώτα κίνησης κεφαλαίων, εμπορευμάτων και ανθρώπων, και γενικότερα αλλαγή στον καταμερισμό της οικονομικής ισχύος.

Η μεγάλη επιστροφή των Περιφερειακών Συμφωνιών Εμπορίου μπορεί εύκολα να εξηγηθεί ως απάντηση στους φόβους αλλά και τα αποτελέσματα της εξάπλωσης των πολυμερών συμφωνιών εμπορίου και της δημιουργίας του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου ειδικά μετά τις αποφάσεις του επονομαζόμενου Γύρου της Ντόχα. Είναι σίγουρο ότι αποτελεί μια επιλογή, στρατηγικής σημασίας, για όλες τις συμμετέχουσες χώρες προκειμένου να βρουν καλύτερες θέσεις εμπορικής διαπραγμάτευσης από εκείνη που προσφέρει το άμεσο «ελεύθερο εμπόριο» και οι κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου[1]. (περισσότερα…)

 

του ΚΩΣΤΑ ΜΕΛΑ [1]

1.

Ένας από τους βασικούς στόχους της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης θεωρητικά αλλά και εν τοις πράγμασι είναι η απροκάλυπτη κατάργηση του Δημόσιου Χώρου μέσω της ιδιωτικοποίησης όλων εκείνων των αγαθών που αποτελούσαν μέχρι πρόσφατα τη Δημόσια Περιουσία. Πρόκειται για μια διαδικασία εν εξελίξει της οποίας όμως τα αποτελέσματα είναι ήδη εμφανή.

Στο σύνολο τους οι κυβερνήσεις των χωρών του πλανήτη, ανεξάρτητα των «ιδεολογικών» τους προκηρύξεων καθώς και των κοινωνικών στρωμάτων που επικαλούνται ότι εκπροσωπούν, είτε ονομάζονται χριστιανοδημοκρατικές, συντηρητικές, σοσιαλδημοκρατικές ή σοσιαλιστικές ή όπως αλλιώς, έχουν ταυτίσει το ζήτημα των διαρθρωτικών αλλαγών με τις ιδιωτικοποιήσεις.

Γιγάντιοι τομείς που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων σαράντα χρόνων που πέρασαν στον έλεγχο του δημοσίου ως απάντηση στις επείγουσες ανάγκες της αξιοποίησης του κεφαλαίου τη συγκεκριμένη περίοδο, αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν τον χώρο επιχειρηματικότητας των πολυεθνικών επιχειρήσεων στη σημερινή περίοδο.

Η ιδιωτικοποίηση των αστικών συγκοινωνιών, σιδηροδρόμων, αερομεταφορών, υπηρεσιών υγείας, νοσοκομείων, τραπεζών, ασφαλίσεων, εκπαίδευσης, πολιτισμού, ηλεκτρισμού και αερίου, διοικητικών υπηρεσιών, πρώτων υλών, τηλεπικοινωνιών, υπηρεσιών εμπορίου κλπ., αποτελεί για τους ιθύνοντες των κυβερνήσεων του συνόλου των χωρών του πλανήτη, «μονόδρομο» για την επιβίωση των χωρών τους, σ’ ένα διεθνοποιημένο οικονομικό περιβάλλον. Με την πράξη τους αυτή όμως ανοίγουν διάπλατα τις πόρτες για την εξάπλωση των πολυεθνικών επιχειρήσεων και συγχρόνως υποσκάπτουν όλο και περισσότερο τα θεμέλια της ίδιας τους της ύπαρξης.

Οι νέες γεωγραφικές, οικονομικές και τεχνολογικές περιοχές που με φρενήρη ρυθμό παραδίνονται στις πολυεθνικές εταιρείες, επιταχύνουν τη συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια τους. Υπάρχουν τομείς της νέας υψηλής βιομηχανικής τεχνολογίας (λογισμικό, ηλεκτρικός εξοπλισμός, ηλεκτρονικές συσκευές, αεροναυπηγική και αεροδιαστημική) όπου οι πέντε κυριότερες πολυεθνικές εταιρείες μοιράζονται μεταξύ τους περισσότερο από το μισό της παγκόσμιας παραγωγής.

Η ανάπτυξη της παγκόσμιας αγοράς ενίσχυσε την κοινότητα των ολιγοπωλίων και μάλιστα διευκόλυνε αφάνταστα τη μεταξύ τους συνεννόηση, έτσι ώστε να θεμελιώνεται όλο και περισσότερο η κυριαρχία τους. Η παράδοση της δημόσιας περιουσίας πραγματοποιείται με τη διαμεσολάβηση των κυβερνώντων και της κρατικής παρέμβασης. Η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσία ασκούνται υπέρ των ιδιωτικοποιήσεων.

Τι να σημαίνουν άραγε όλα τα παραπάνω για τη Δημοκρατία δεδομένου των κοινών συνόρων με το Δημόσιο Χώρο και με τα Δημόσια Αγαθά; Με αφορμή, τις θεωρητικές συζητήσεις αλλά και όσα ακόμη διαδραματίζονται τα τελευταία τριάντα χρόνια στον πλανήτη θα επιδιώξουμε να θίξουμε ορισμένα ζητήματα που αφορούν στην παρατηρούμενη έντονη ιδιωτικοποίηση των δημοσίων αγαθών. Το κύριο βάρος της προσπάθειας θα ριχτεί στα πολιτικά προβλήματα που προκύπτουν από την ιδιωτικοποίηση των δημοσίων αγαθών και συγκεκριμένα στις επιπτώσεις στο δημοκρατικό πλαίσιο και στο δικαϊκό πολιτισμό που έχει εγκατασταθεί μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κυρίως στις χώρες τις Δυτικής Ευρώπης. Παράλληλα με τις πολιτικές επεξηγήσεις που θα δοθούν ελπίζουμε να αναδυθούν και οι οικονομικοί μηχανισμοί του καπιταλιστικού συστήματος και οι τρόποι που συμμετέχουν στην αναπαραγωγή του μέσω της επέκτασης – συρρίκνωσης των Δημόσιων Αγαθών και του Δημόσιου Χώρου. Επίσης πιστεύουμε ότι θα υπάρξει πλήρης αποσαφήνιση σχετικά με τις έννοιες Δημόσιο και Ιδιωτικό. (περισσότερα…)

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ

ΒΙΩΝΟΥΜΕ, ΓΙΑ ΠΟΛΛΟΣΤΗ ΦΟΡΑ στην ανθρώπινη Ιστορία, μια ταραγμένη εποχή. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, θα πρέπει να παραδεχθούμε πως δεν υπήρξαν μη ταραγμένες εποχές. Οι άνθρωποι είμαστε ζώα σε κρίση, συμπτώματα μιας πτώσης από το οικείο σκοτάδι της μήτρας, στην αφιλόξενη λάμψη του κόσμου και από το σκότος του χάους στο αιχμηρό φως του πολιτισμού. Την δική μας ταραγμένη εποχή την χαρακτηρίζουμε μεταμοντέρνα, μεταπολιτική, μεταβιομηχανική και κάμποσα άλλα «μετά»: προσαγορεύσεις οι οποίες καλύπτονται εν πολλοίς από τον εννοιολογικό πέπλο της Παγκοσμιοποίησης, μιας ακόμα φαντασιακής “στρατηγικής” επιβίωσης του ανθρώπου. Και επιπλέον μιας ακόμα υπερφίαλης προσπάθειας επιβολής του μοντέλου πνευματικής και υλικής ισχύος του επονομαζόμενου Δυτικού Πολιτισμού, εκείθεν του γεωγραφικού ορίζοντά του.

(περισσότερα…)

Πόσο στραβά μπορούν να πάνε τα πράγματα, το διαισθανθήκαμε ίσως για πρώτη φορά την άνοιξη του 2011. Εκείνο τον Μάρτη, τις πρώτες μεταμεσημβρινές ώρες της 11ης του μηνός, ο πεντάλεπτης διάρκειας σεισμός των 9 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ που εκδηλώθηκε υποθαλάσσια στα ανατολικά της νήσου Χονσού της Ιαπωνίας ξεσήκωσε ένα γιγαντιαίο τσουνάμι που σάρωσε μεγάλο τμήμα των ακτών της χώρας στον Ειρηνικό ωκεανό. Με τη σειρά του το τσουνάμι έθεσε εκτός λειτουργίας το σύστημα ψύξεως των αντιδραστήρων του πυρηνικού σταθμού στη Φουκουσίμα και οι απανωτές εκρήξεις που ακολούθησαν, προκάλεσαν μαζική έκλυση ραδιενέργειας συγκρίσιμη μόνο με εκείνη του πυρηνικού ατυχήματος στο Τσερνόμπιλ.

Σχεδόν 200.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Οι ιαπωνικές αρχές κατόρθωσαν να θέσουν τελικά υπό τον έλεγχό τους την διπλή αυτή καταστροφή. Αυτό όμως δεν απέτρεψε την κατακρήμνιση των χρηματιστηριακών δεικτών σ’ όλο τον κόσμο, την πιστοληπτική υποβάθμιση της χώρας και την παγκόσμια ανησυχία. Η Φουκουσίμα απέχει μόλις 250 χιλιόμετρα από το Τόκιο, στην μητροπολιτική περιοχή του οποίου και στη γειτονική Γιοκοχάμα κατοικούν σχεδόν σαράντα εκατομμύρια άνθρωποι. Αν αυτή η μεγάπολη, η πολυπληθέστερη του κόσμου, παρουσιαζόταν ανάγκη άμεση να εκκενωθεί, όπως υπήρξε για μια στιγμή κίνδυνος, όχι μόνο η ιαπωνική και η ασιατική, η ίδια η πλανητική οικονομία θα βρισκόταν εμπρός στο φάσμα μιας κατάρρευσης τόσο αποτρόπαιας που θα έκανε την τρέχουσα κρίση να φαντάζει συγκριτικά επεισόδιο αμελητέο.

Βλέπει κανείς πώς ένα φυσικό φαινόμενο, ένα γαιοτεκτονικό συμβάν στην άκρη της αιτιακής αλυσίδας, μπορεί να προκαλέσει μια ασύλληπτη και, το κυριότερο, ολότελα απρόβλεπτη αναταραχή στο άλλο της άκρο. Ο διεθνοποιημένος, δικτυωμένος, διασυνδεδεμένος μας κόσμος είναι ένας κόσμος εύθραυστος, εύθρυπτος, περισσότερο ευάλωτος ίσως από οποιονδήποτε άλλο στο πρόσφατο ή το απώτερο παρελθόν. Στον χάρτη του δεν υπάρχουν πλέον στεγανά, ζώνες ασφαλείας ή ουδετερότητος, σημεία μεταβατικά, παρθένα ή άδηλα – άρα ούτε και περιοχές που θα μπορούσαν να μείνουν αλώβητες αν μια μείζων κρίση επισυμβεί. Δεν ζούμε πια τον καιρό που η κατάρρευση ακόμη και της ίδιας της Ρώμης δεν διατάρασσε δραματικά τη ζωή στην Κωνσταντινούπολη, πόσο μάλλον στην πρωτεύουσα των Σασσανιδών ή εκείνη των Κινέζων. Ο ένας, ολικός, ενιαίος μας κόσμος είναι πρωτίστως ένας κόσμος χωρίς εφεδρείες, χωρίς ασφάλειες, χωρίς εξόδους κινδύνου και διαφυγής.

Μολονότι η κλίμακα των γεγονότων έχει προφανώς αλλάξει, η ιστορία έχει κι εδώ να μας προσφέρει το ανάλογο. Κατά τα τέλη της εποχής του χαλκού, υποστηρίζουν στα πορίσματά τους πολύ πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες, στη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και ανάμεσα στα ποικίλα κράτη της εποχής που τη μοιράζονταν, είχαν αναπτυχθεί αξιοσημείωτοι δεσμοί. Ανάμεσα στους Έλληνες και τους Χεττίτες, τους Αιγύπτιους και τους Χουρρίτες, ανάμεσα σε πόλεις όπως η Μέμφιδα και η Δαμασκός, η Νινευή και οι Μυκήνες, η Βαβυλώνα και η Κνωσός είχαν καλλιεργηθεί διά του εμπορίου και των πολιτικοστρατιωτικών επαφών στενές σχέσεις συγκρίσιμες με αυτές της εποχής μας.

Η σχεδόν ταυτόχρονη κατάρρευση όλων αυτών των κρατών γύρω στο 1200 π.Χ. στάθηκε για ενάμιση περίπου αιώνα ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα, από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας. Τα αίτιά της αποδόθηκαν κατά καιρούς στους πιο ετερόκλιτους παράγοντες: σε εισβολείς «λαούς της θάλασσας», σε εκρήξεις ηφαιστείων, σε λιμούς και πολέμους, σε κοινωνικές αναταραχές ή κλιματολογικές μεταλλάξεις. Τώρα πλέον, έχουμε ενδείξεις ότι οι γενεσιουργοί της παράγοντες ήταν στην πραγματικότητα άλλοι.

Τα ευρήματα των αρχαιολόγων μάς αφηγούνται μια απρόσμενη ιστορία. Κατά κάποιον τρόπο, υποστηρίζουν οι μελετητές, την Ανατολική Μεσόγειο της εποχής με τα κράτη και τις πόλεις της την συνείχε μια, avant la lettre, παγκοσμιοποίηση, μια πρώιμη οικουμενική τάξη που στο επίκεντρό της είχε την παραγωγή και την διακίνηση των πρώτων υλών, ιδίως των μετάλλων. Για έναν κόσμο όπου η κατοχή των πολύτιμων αυτών υλικών έκρινε την ικανότητα των ηγέτιδων τάξεών του να επιβιώσουν, ιδίως η πρόσβαση στα αποθέματα του χαλκού ήταν ζωτικής σημασίας. Και πράγματι, πολλά συνηγορούν ότι ήταν ο εντεινόμενος ανταγωνισμός για τα περιορισμένα αποθέματα που προκάλεσε την κρίση και απελευθέρωσε το ήδη υφιστάμενο συγκρουσιακό δυναμικό.

Τα θεόρατα οχυρωματικά έργα της εποχής, που άφηναν έκθαμβους τους μεταγενέστερους, οι περίκλειστες μυκηναϊκές ακροπόλεις, οι πανομοιότυπες καταπώς φαίνεται ιεραρχίες και κάστες που δρούσαν στο εσωτερικό τους, μαρτυρούν πόσο επίπονος πρέπει να ήταν ο αγώνας των αριστοκρατικών εκείνων κοινωνιών να αποκρούσουν την εξωτερική επιβουλή. Αλλά και πόσο απομονωμένες, πόσο ξεκομμένες ήταν από τον, προφανώς εχθρικότατο, άμεσο, πληβειακό τους περίγυρο. Έχοντας αναπτύξει ένα εκλεπτυσμένο δίκτυο οικονομικών και στρατιωτικών συμμαχιών, χάρη στη σπουδαία διοικητική τους γραφειοκρατία και τα ανεπτυγμένα μέσα επικοινωνίας που είχαν στη διάθεσή τους, οι λαμπροί αυτοί ανακτορικοί πολιτισμοί κατόρθωσαν για καιρό να κρατήσουν μακριά τους την απειλή και να ακμάσουν. Όταν όμως ο πρώτος απ’ αυτούς λύγισε υπό το βάρος της έξωθεν απειλής, ήταν θέμα χρόνου να τον ακολουθήσουν και οι άλλοι.

«Όλα τα διαθέσιμα τεκμήρια», γράφει ο Αμερικανός μελετητής της Αρχαιότητας Έρικ Κλάιν, «διαμορφώνουν μια γενική εικόνα που μιλά για μια κατάρρευση συστημική, πυροδοτημένη από τις πολλαπλασιαστικές συνέπειες ποικίλων αναμεταξύ αλληλένδετων συμβάντων – για καταστροφές αλληλοεπιδεινούμενες και με αλληλοτροφοδοτούμενο αντίκτυπο διαρκώς δριμύτερο… για ένα φαινόμενο του ντόμινο κατά το οποίο η πτώση ενός πολιτισμού επέσυρε την κατάρρευση του αμέσως επομένου.»

Ζούμε άραγε τέτοιες εποχές; Η εποχή των ανθρακονημάτων και των τρισδιάστατων εκτυπωτών βρίσκει άραγε την προτύπωσή της στις αρχαϊκές κοινωνίες του χαλκού, που υπήρξαν τόσο οχυρές κι όμως αποδείχτηκαν εντέλει τόσο απροστάτευτες; Που ο εντυπωσιακός πλούτος και τα μέγαρά τους, οι στρατηλάτες και οι γραφείς τους έμελλε να σβηστούν από τα μάτια του κόσμου τούς μετέπειτα σκοτεινούς, άσημους αιώνες, για να ανασυρθούν και πάλι ως θρύλοι από τη συλλογική μνήμη την εποχή του Ομήρου;

Ουδείς μπορεί να το γνωρίζει με ασφάλεια. Η ιστορία αρέσκεται να επαναλαμβάνεται από καιρό σε καιρό, σαν το Leitmotiv σε μια μουσική φράση που είσαι βέβαιος ότι θα το ακούσεις ξανά, όχι όμως και πότε. Σε κάθε περίπτωση, τα προμηνύματα γύρω μας για μια τέτοια, συστημική, κατάρρευση πυκνώνουν. Όσο μαθημένοι κι αν είμαστε να χαμογελάμε πειθήνια στον φακό της αισιοδοξίας, για πόσο θα παριστάνουμε ακόμη ότι δεν τα έχουμε λάβει;

KΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ