Νίκος Καροῦζος
Ἰησοῦς & Ποιήματα
Μεγάλη Πέμπτη
(16 Ἀπριλίου 1987)
~.~
~.~
Τὰ Ποιήματα
Στίχοι τοῦ Ἔαρος
Ἰησοῦς ἀναίμακτος δὲν ὑπάρχει
συνεχῶς τρέχουν αἵματα στὴ νόηση
αὐτὸ ποὺ νομίζω δὲν εἶναι νόμισμα.
Στίχοι τοῦ Ἔαρος
Ὁ ἐργάτης ποὺ μοχθεῖ μαχόμενος
ὁ ἐργάτης ἡ ἀγάπη κι ἀπὸ πάνω
μιὰ μεγάλη κανδήλα μὲ τὴ φλόγα
χωρὶς ἅλυσο κρέμεται χωρὶς ἀγέρα σιέται.
~.~
Πἐρα ἀπ’ τὴν Κατανάλωση
Χτυποῦσα τὰ χέρια μου στὰ γαλάζια κρύσταλλα τ’ οὐρανοῦ
σὲ κατάμαυρο μέλλον ἐξοντωμένος.
Ἤτανε Σάββατο κι ὁ φτωχὸς Ἰησοῦς
ὁ ξιπόλητος ἐρωμένος τῆς ἀγωνίας
ὁ ξέχειλος ἀπ’ τὴ σκιὰ τῶν λαῶν ἐπιστάτης
περίμενε τὰ χαρωπὰ γραΐδια στὸ μισόφωτο.
Βγάζει ψαλμὸ σὰ νὰ ποτίζει περιβόλια
ὁ τρεμουλιάρης ἱερέας κι ὁ καθαρὸς
ἀέρα ὁ ὑπνοφόρος
Εὐρώπη, Εὐρώπη δὲν εἶσαι τίποτ’ ἄλλο,
εἶσαι μονάχα ἡ συνέχεια τοῦ Βαραββᾶ!
~.~
Ἡ Ἀντίκρουση τοῦ Χειμῶνα
Συχνὰ πηγαίνοντας μὲ τὰ πόδια, κουβαλῶντας μονάχα
τὸ μισογεμισμένο σάκκο μου, στὰ τόσο δροσερὰ
κι ἀπόμακρα λαγούμια
λίγο πιὸ κεῖθε ἀπ’ τὴ φαντασία σ’ ἐκείνη τὴ δεύτερη
μεγάλη καὶ καθάρια πραγματικότητα
ποὺ γιορτάζουν ἔρημοι σἀν ὅλα τ’ ἀπόκοσμα ζούδια
οἱ οὐρανόπληχτοι μὲ τ’ ἄδικο σκοτωμένο
σὰν ὄρνιο στὴν ἄφωνη ρεματιὰ τὴν ἀπροσδόκητη ―
χάνομαι σ’ ἀναρίθμητα μόρια ζωῆς ποὺ δὲν τὰ βλέπω.
Κάθε φορὰ καὶ πιὸ πολλὲς εἶν’ ἐκεῖ πέρα οἱ γιορτάδες
κάθε φορὰ καὶ πιότερα σὰ ν’ ἀκούγονται τραγούδια.
Κρατῶντας τὴν ἐσθήτα τῆς Παναγίας
ὁ Ἔσχατος τ’ Οὐρανοῦ μὲ χιλιάδες ἔντομα στὴν ὅραση
μ’ ἀξεθύμαστα γιασεμιὰ στὸ νυμφῶνα
μ’ ἄλλα θεάματα τῆς ἀγάπης ἀπὸ μέσα
καὶ μ’ ἄλλα γεγονότα σπιθοβολῶντας
ἀγγίζει τοὺς ραχιτικοὺς καὶ θεραπεύει τὴν ἀρθρίτιδα
μαλάζει τοὺς πρησμένους ἀστραγάλους
ἀφήνει τρυφερὰ τὴν ἀλήθεια πάνω σ’ ὅλες τὶς ἀρρώστιες
καὶ κεῖνες χάνονται καθὼς τὰ εὐδιάλυτα νέφη.
Σιγά-σιγὰ ρυθμίζεται κι ὁ θάνατος
ἀρχίζει τὸ νταοῦλι μέσ’ στὰ πανηγύρια
κι ὁλοῦθε πιὰ σηκώνεται στὸ στῆθος ἡ ρωμιοσύνη
καὶ μᾶς ἀρωματίζει μ’ ἀνείπωτο μοσχολίβανο.
Καίγονται τότε τὰ φωτερὰ κοντάκια μέσ’ στοὺς ὕμνους
κι ἀνασαίνουμε πέλαγα σὲ μικρὴ κολυμβήθρα
κι ἀποσποῦμε τὰ καρφιὰ τῆς Σταυρώσεως.
Ἐκεῖ μιὰ τέτοιαν ὥρα σὰν ὡραιότατος
ἐγέρθηκε καπνὸς ὁ Γελάσιος καὶ εἶπε:
«Τὸ μέλλον εἶναι μάτι
τὸ παρελθὸν ἀφτὶ
γιὰ τὸν ἁπλὸ χωριάτη
καὶ γιὰ τὸν ποιητή!
Τὸ μέλλον εἶναι κάτι,
μὰ ὄχι κάτι ποὺ νομίζουμε…»
Γεννιέσαι καὶ μπαίνεις μέσ’ στὸ αἴνιγμα
πεθαίνεις καὶ τ’ ἀφήνεις ἀνέπαφο.
Τί ἄλλο νὰ προσθέσω πιὰ στὴ δύναμη τοῦ ἔαρος;
Πλήρης ἀπὸ ἔλλειψη νοήματος
ὑπερέχω.
Τίπότ’ ἄλλο δὲν ἔχω νὰ ἐκπροσωπήσω
τὴ χαρά μου μονάχα καὶ μονάχα τὴ θλίψη μου
σ’ αὐτὸ τὸν κόσμο ποὺ τὸν παγιδεύει θανάσιμα
ὄχι τὸ σκοτάδι κ’ ἡ μαυρίλα
μὰ τὸ βαθὺ χαντάκι τῆς προοπτικῆς…
Ὁ χρόνος εἶχε μόλις ἀνατείλει.
~.~
Στὰ Κρύα Ρεύματα τῆς Μεγάλης Ἀγωνίας
Ὁ χρόνος εἶν’ ὁ σκελετὸς ὁ δίχως κόκκαλα
στὴ σάρκα ποὺ δὲν ξέρει οὔτε κὰν θὰ μάθει
τὴν τόση κι ἀδιάκοπη σωματικότητα:
τὴ βοερὴ ποιμαντικὴ ποὺ λιώνει καὶ τ’ ἀηδόνι
στὴν εὔοσμην ἀγκάλη τῆς ἀδειοσύνης
δίχως ἔχθρητα κι ἀγάπη κουρελιάζοντας τὰ διάτορα
ἢ χαμηλόφωνα καὶ σιγαλέα εἰκοσιτετράωρα
κι ὁ χρόνος εἶν’ ἀκόμη θά ’λεγα
βρεγμένη θρυαλλίδα μέσ’ στὴν κόλαση
τὸ σάπιο βλέμμα στὴν κοιλιὰ τῆς τράπουλας
μαινόμενος κι ἀτάραχες οἱ ἀντιφάσεις.
~.~
Ὁ Τίτλος Εἶναι Δύσκολος
Τὸ ἄρωμα τ’ ἀρχαίου θυμιάματος
μ’ ἑξάπτει σὲ τρεμάμενες ἀπὸ τέτοια εὐωδιὰ
τεράστιες καὶ νεκρώσιμες φωτοσκιάσεις
κι ἀδιάκοπα τὸ αἷμα μ’ ἐνοχλεῖ
μ’ ἀλλεπάλληλα κουδουνίσματα στ’ ἀφτιά μου!
Συνέρχομαι τώρα καὶ σαλπίζω στὰ πέρατα
τὸν κωφάλαλο καὶ ἀναίμαχτο νόμο τῆς ἀλήθειας:
Ἐκεῖνος ὀποὺ μπορεῖ κ’ ἐφαρμόζει τὸ χρόνο στὴν ὕπαρξη
σὰν τὸ εὐλύγιστο νερὸ ποὺ συμβιβάζεται πάντα
μὲ τ’ ἀόμματα χώματα μὲ τὰ χόρτα μὲ τὰ λιθάρια
μὲ κάθ’ ἐμπόδιο στὸν κόσμο κι ὁπουδήποτε
καρυκεύοντας ἔτσι τὴ θλίψη μου
στὰ ψυχρὰ μάρμαρα τῆς ἀπουσίας ―
ἔχει χωρέσει στ’ ἀλήθεια τὴν αἰωνιότητα κι ὄχι
τὴ θλιβερὴ κι ἀπρόκοφτη φιλολογία της.
Αὐτὸς εἶν’ ἐκεῖνος ποὺ γνωρίζει
πὼς ἡ ἄγραφη ζωὴ δὲ θὰ πάψει νὰ χτίζει
τὸ θάνατο μὲ καινούργια πάντα ὑλικὰ μὲ νέα νήπια
γιὰ νὰ ξύσει κάποτα τὰ οὐράνια.
Εἴμαστε λοιπὸν οἱ πολύχρωμες
καμπύλες ἑνὸς βεγγαλικοῦ
μὲ τρομερὰ σύντομη λιτάνευση στὸ χῶρο
ποὺ νυχτώνει πιὸ πέρα κι ἀπ’ τὴ νύχτα
τὴ γαιώδη καὶ σπάταλη σὲ χιλιετηρίδες
γιὰ νὰ λάμπει ἡ τέχνη.
Σ’ αὐτὸ τὸ σῶμα ποὺ βρεθήκαμε
κεῖνο ποὺ ξέρουμε μονάχα εἶν’ ἡ ὀμορφιά!
Προσπαθῶ νὰ γυρίσω τὴν αἴσθηση
καὶ ν’ ἀκούσω τοῦ ἥλιου τὸ συναξάρι
μὰ ὅταν κανεὶς πεθάνει εἶναι τόσο μακριά…
Δροσερὴ κόλαση ἡ μὴ χρονικότητα τοῦ χρόνου
κι ὁ γονατιστὸς ἀντίκρυ καταρράχτης οὐρλιάζοντας
ὡσὰν κεραυνοβόλο εὐαγγέλιο.
Τί ὡραῖος ὁ οὐρανός, ὁ λαῦρος οὐρανὸς
ποὺ δείχνει πιὸ μεγάλος ἀπ’ τὴν Ἑλλάδα!
~.~
Θρησκευτικὸ Τραγούδι
Στὴ δρακολίμνη τοῦ κακοῦ ρεματιανὸς ὁ κόσμος…
Ἐκεῖ θολὰ χαράματα, βλαμμένα μεσημέρια
καὶ τῶν στοιχειῶν τὸ μάλλωμα τεράστιο φαράσι!
Βλέπω βουνὰ χαρούμενα, μαβιὰ σὰν πετραχήλια,
βλέπω ξανὰ στὴν ἄσφαλτο τ’ ἄγρια λυκοράχια
τὸν ἄτιμο διαφεντευτὴ ποὺ βόσκει τὰ λεφτά του
τί νά ’ναι γιδοπρόβατα τί νά ’ναι καμινάδες…
ΝΙΚΟΣ ΚΑΡΟΥΖΟΣ
Δεῖτε τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Γιάννη Πατίλη, καθὼς ἐπίσης καὶ συνδέσμους πρὸς τὶς ὑπόλοιπες ἡμέρες τῆς Μ. Ἑβδομάδος: ἐδῶ.
κείμενο, μόνο σε ένα. Ο Γιάννης Πατίλης χρησιμοποιεί ως βοήθημα στην ανάλυση του έργου του Νίκου Καρούζου το Περί Ύψους του Διονυσίου Λογγίνου. Ένα έργο λοιπόν, της ύστερης αρχαιότητας που κρατάει την αξία του αναδεικνύεται στις ημέρες μας, δηλαδή στην εποχή του ύστερου μοντερνισμού, ως επίκαιρο αισθητικό δοκίμιο. Στην αναμέτρηση αυτή και στην πορεία ανάλυσης του σύγχρονου έργου, το αρχαίο δοκίμιο εμφανίζει επάρκεια και πληρότητα;
Τη χρονιά που μας φεύγει, ο Γιάννης Πατίλης, ποιητής, κριτικός και εκδότης του ιστορικού λογοτεχνικού περιοδικού Πλανόδιον (1986-2012), συμπλήρωσε τα εβδομήντα του έτη. Με την ευκαιρία του πρόσφατου βιβλίου του για τον Νίκο Καρούζο, αλλά όχι μόνο, το Νέο Πλανόδιον του αφιερώνει την τελευταία αυτή εβδομάδα των αναρτήσεων του 2017 – αναγνώριση ελάχιστη ανεξαγόραστης οφειλής. Γράφουν κατά σειρά και ανά ημέρα από τα Χριστούγεννα έως την Πρωτοχρονιά οι Κώστας Κουτσουρέλης, Σωτήρης Γουνελάς, Άγγελος Καλογερόπουλος, Ξάνθος Μαϊντάς, Θανάσης Γαλανάκης, Γιώργος Πινακούλας και Έλενα Σταγκουράκη.
λόγια. Ἔτσι κι ὁ Καροῦζος μὲ τὴ «μορφικὴ ἀκαταστασία του», ποὺ διακρίνει ὁ συγγραφέας (σ. 19), ἐπιχειρεῖ νὰ ἀποτυπώσει τὴ «μαστορικὴ τῆς ἀγωνίας» του («Ὀχυρούμενος μὲ τ’ ἀστέρια», Τὰ ποιήματα Β΄, Ἴκαρος, 1994, σ. 220), μιᾶς ἀγωνίας ποὺ ὁρίζεται ἀπὸ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ Χριστοῦ καθὼς μαρτυρεῖ ὁ τίτλος τῆς πρώτης του συλλογῆς, ἀπὸ τὴν ἐμμονή του στὴν ἐπαναστατικὴ διάσταση τῆς ἀγάπης, ἀπὸ τὸ οἰκουμενικὸ ἄνοιγμά του ἀπὸ τὸν Τρότσκι μέχρι τὸν Βούδα, ἀπὸ τὰ ἀγγελικὰ φτερὰ ποὺ θέλει νὰ φορέσει στὸν χωματένιο ἀρουραῖο. Αὐτὴ ἡ μορφικὴ ἀκαταστασία κατὰ τὸν Γιάννη Πατίλη ἀνάγεται στὴν «ἐξωτερικῶς ἀσύμβατη» μὲ τὴν ἀριστερή του τοποθέτηση προσήλωσή του στὸν Χριστό (σ. 20). Ἀλλὰ θὰ πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι ἱστορικὰ ὁ συνδυασμὸς αὐτὸς δὲν εἶναι καθόλου ἀσύμβατος –παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι πολλοὶ ἐπιμένουν νὰ τὸν θεωροῦν τέτοιο– καθὼς ὑπάρχει μιὰ ἐνδιαφέρουσα παράδοση «χριστιανικῆς ἀριστερᾶς» ἢ «χριστιανικοῦ ἀναρχισμοῦ» στὴν Εὐρώπη ἀλλὰ καὶ ἰδιαίτερα στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὸν 19ο αἰ. Ἀλλὰ καὶ σὲ ἐπίπεδο πνευματικοῦ προσανατολισμοῦ ἡ ὅποια ἀντίφαση αἴρεται ἐφ’ ὅσον ἡ ἐπαναστατικότητα δὲν εἶναι ἕνας ἐωσφορικὸς κοσμοδιορθωτισμὸς ἀλλὰ μιὰ πηγαία δίψα δικαιοσύνης καὶ φιλαλληλίας.
Η παραπάνω διατύπωση του Καρούζου μάς βάζει μπροστά στο ζήτημα που αφορά τους σημερινούς και δη νεώτερους ποιητές αλλά και γενικά καλλιτέχνες. Ποιο είναι το τα ζήτημα; Η προτεραιότητα της τεχνικής. Το βάρος σήμερα δίνεται στην «τεχνική αρτιότητα» και προσυπογράφω πλήρως τη φράση του Καρούζου που αναφέρει ο Πατίλης ότι «μπορεί να παρουσιάσει κανείς ένα κείμενο τεχνικής αρτιότητας αλλά να έχει καταστραφεί το αυθεντικό στοιχείο της παρόρμησης» (σ. 22). Κάπως συμπερασματικά, θα έλεγα εδώ ότι ο άνθρωπος-ποιητής, που ρίχνει το βάρος στην παρορμητική γραφή, ή σε αυτό το «τίποτα» που είπαμε πριν, είναι ένας απολύτως πιστός στην άλλη διάσταση, σε αυτό που λένε οι αρχαίοι υπέρλογο ή σε αυτό που ονομάζει ή υπονοεί ο Καρούζος με τις παρακάτω λέξεις ή στίχους:
διανόημα ή υλικό ήρεμου στοχασμού αλλά σχεδόν καθημερινό αγωνιώδες βίωμα» (σ. 69), ρίχνει το βάρος στην ανάγκη «πνευματικής παρηγόρησης ή θεραπείας». Μας βάζει μπροστά σε ερωτήματα του τύπου «η ποίηση μπορεί να βοηθήσει;» ή «να κατανικήσει το φόβο του θανάτου;». Καθώς συμπληρώνει ότι ο Καρούζος πίστευε πως αυτό «με τα ποιήματα δεν κατανικιέται», βρίσκει ότι «προσπάθησε να ανακουφίσει την πιεστική παρουσία του». Η ένστασή μου λοιπόν είναι ότι η σχέση του Καρούζου με τον Χριστό ή ταυτόχρονα και με τις ανατολικές παραδόσεις –τουλάχιστον από μια στιγμή και ύστερα– δεν είναι μονάχα παρηγοριά και ανακούφιση. Εάν μάλιστα ισχύει αυτό που λέει ο Λεοντάρης για τη συλλογή Υπνόσακκος, ότι δηλαδή η ποίηση –στην περίπτωση του Καρούζου– «υπάρχει εξ αρχής στον ποιητή τον ταυτισμένο με τον Ιησού, που προβάλλεται σαν ιδανικό πρότυπο ποιητικής ύπαρξης» (με αναφορά στο στίχο του Καρούζου «γιατί δεν υπάρχει απόσταση ώς του Χριστού το σώμα»), αυτή η ταύτιση –αν είναι ταύτιση– δεν μπορεί να είναι απλώς παρηγοριά και ανακούφιση. Και τούτο γιατί Χριστός σημαίνει πρώτα πρώτα σταύρωση κι ύστερα ανάσταση. Και ο Καρούζος τη σταύρωση την είχε ζήσει στο πετσί του.
Ίσως παρόμοιες διαπιστώσεις ώθησαν και τον Γιάννη Πατίλη να προτείνει στο Ίδρυμα Σινόπουλου την σειρά «Δύο αιώνες ελληνικής ποίησης». Γνώμονας κεντρικός αυτού του εξαιρετικά φιλόδοξου, του μοναδικού για τα ελληνικά δεδομένα εκδοτικού σχεδίου που στο πλήρες του ανάπτυγμα θα περιλάβει πενήντα περίπου τόμους, είναι, θυμίζω, ότι «ποιητές ανθολογούν ποιητές». Και ο όγδοος τόμος της σειράς, Χερουβείμ Αρουραίος – Ο ποιητής Νίκος Καρούζος (1926-1990), ο φροντισμένος από τον ίδιο τον Πατίλη, είναι οπωσδήποτε το έμπρακτο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο ανθολόγος βλέπει την αποστολή της σειράς, αλλά και ευρύτερα το ανθολογείν.
χαρακτηρίζει ιδίως το όψιμο έργο του. Πράγματι, το πρωτείο του βιώματος έναντι της διανοίας που ο Καρούζος συνειδητά προκρίνει, τον οδηγεί συχνά στην παραμέληση της επεξεργασίας του μεμονωμένου ποιήματος, κάνει ακόμη και τους λαμπρούς στίχους του να φαντάζουν αποσπασματικοί, «απομεινάρια ερμιάς και μεγαλείου» μες σ’ ένα σύνολο που δίνει την εντύπωση του ανολοκλήρωτου. Η σημασία που προσδίδει ο Καρούζος στο στοιχείο το βιωματικό τον φέρνει εγγύτερα στους ρομαντικούς, που καθώς έδιναν το προβάδισμα στο ξεχείλισμα του συναισθήματος δεν είναι τυχαίο ότι επίσης κατηγορήθηκαν για εκφραστική διάχυση. Την ίδια στιγμή, τον απομακρύνει από τους περισσότερους σημαντικούς μας ποιητές που δίνουν προτεραιότητα στη σφιχτοδεμένη, εδραία μορφή, άρα και στη διάνοια– οι υψηλές μορφοπλαστικές επιδόσεις ως γνωστόν είναι πάντοτε προϊόν διανοητικό, προκύπτουν από μια μακρά, επίμονη και συνειδητή επεξεργασία της βιωματικής πρώτης ύλης. Στην καρουζική ποιητική ίσως μπορεί κανείς να δει μια προτύπωση της μεταμοντέρνας opera aperta, του ανοιχτού έργου. Ο ίδιος πάντως είχε πλήρη επίγνωση του πράγματος, το ζήτημα τον είχε απασχολήσει και θεωρητικά, όπως δείχνει τεκμηριωμένα ο Πατίλης.
Κλείνοντας, θέλω μόνο να σχολιάσω ακροθιγώς την αναφορά του στο γνωστό δοκίμιο του Ζήσιμου Λορεντζάτου για τον ποιητή, στο οποίο ο Πατίλης αφιερώνει μερικές μεστές όσο και ερεθιστικές σελίδες. Συμφωνώ φυσικά μαζί του όταν διαπιστώνει ότι ο Λορεντζάτος διαβάζει τον Καρούζο με κριτήρια προδιαμορφωμένα. Όχι όμως εντελώς όταν αποφαίνεται ότι δι’ αυτού του τρόπου, καταπώς άλλοτε ο Δημαράς απέναντι στον Παπαδιαμάντη, ο Λορεντζάτος «παραβαίνει τον στοιχειώδη κριτικό κανόνα που λέει ότι για να δώσουμε το άριστα σε ένα έργο αξιολογούμε με βάση τα κριτήρια που μας υποβάλλει το είδος της λογοτεχνίας και του λογοτέχνη που έχουμε μπροστά μας». Ο κανόνας αυτός ισχύει, αλλά μόνον στο πλαίσιο των αισθητικών αντιλήψεων της νεωτερικότητας, η οποία προτάσσει το δικαίωμα του δημιουργού να αυτοπραγματώνεται και να επινοεί τον εαυτό του κάθε φορά εκ του μηδενός και εκ νέου. Ο Λορεντζάτος όμως αφορμάται από μιαν αντίληψη περί ποιήσεως προ-, ή και αντι-νεωτερική, από μια στάση που επειδή είναι ριζικά αντιατομοκεντρική, δεν αποδέχεται την εξατομίκευση των αισθητικών αξιών επί τη βάσει των υποκειμενικών προθέσεων και επιθυμιών του εκάστοτε δημιουργού.
ΝΕΟ ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ 