Δημητρίου Βικέλα Λουκῆς Λάρας :

Διάλογος μὲ τὴν κριτική[1]

τῆς ΖΩΗΣ ΜΠΕΛΛΑ-ΑΡΜΑΟΥ

Εἰσαγωγικά

Ὁ Δημήτριος Βικέλας (1835-1908) ἔγραψε τὸν Λουκῆ Λάρα στὸ Παρίσι στὶς ἀρχὲς τοῦ 1879 καὶ ἔστειλε τὸ ἔργο γιὰ δημοσίευση στὴν Ἀθήνα, στὸ περ. Ἑστία, ὅπου καὶ δημοσιεύτηκε σὲ 10 συνέχειες.[2] Ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ προκάλεσε μεγάλο ἐνδιαφέρον στοὺς κύκλους τῶν διανοουμένων – κατὰ τὴν πληροφορία μάλιστα τοῦ Γρ. Ξενόπουλου, τὸ διήγημα ἀνεγνώσθη ἀπλήστως.[3] Σχεδὸν ὅλοι οἱ σημαντικότεροι κριτικοὶ ἔγραψαν γι᾿ αὐτό, πότε σχόλια ἐξυμνητικά, πότε ἐπιφυλάξεις ἢ καὶ ἀπορριπτικὲς κρίσεις.

(περισσότερα…)

Δημήτρης Γκιούλος
Αστικά δύστυχα
Θίνες 2020

της ΘΕΩΝΗΣ ΚΟΤΙΝΗ

Το βιβλίο του Δημήτρη Γκιούλου το διάβασα δυο φορές. Ενδιαφέρουσα περίπτωση με ανισότητες ήταν η απόφαση της πρώτης ανάγνωσης, αλλά στη δεύτερη ανάγνωση προστέθηκε και η ζωηρή αίσθηση που σου αφήνουν ορισμένα βιβλία από την ιδιάζουσα ταυτότητα της γραφής και το, εικαζόμενο, ποιον του φορέα της γραφής. Τριανταεξάχρονος ο δημιουργός, στην πρώτη ποιητική δοκιμή του, με κείμενα αυτοπαρατήρησης, αυτοβιογραφικά, που μετρούν τη συνήθη, ελαφρώς προβληματική, οικογενειακή γενεαλογία, τη μέτρια ενηλικίωση, την υπεσταλμένη εξέγερση της αριστερής ιδεολογίας, το μεροκάματο του δύσκολου έρωτα, τη σκληρή οικονομική συνθήκη του μη σταδιοδρομήσαντος από άποψη, την μπετόν αρμέ αστική καθημερινότητα, την οδύνη του πρώτου πραγματικού θανάτου στη ζωή, της μάνας, την οργή που στρεφόμενη, πρώτον, κατά του εαυτού γίνεται σαρκασμός και, δεύτερον, κατά της κοινωνικής φενάκης γίνεται καταγγελία που δεν αποφεύγει πάντα τον διδακτισμό. (περισσότερα…)

Ιάκωβος Ανυφαντάκης
Κάποιοι άλλοι
Πατάκης, 2019

της ΑΥΓΗΣ ΛΙΛΛΗ

«“Θέλω μόνο να τελειώσω τη γαμημένη την ιστορία μου”. Κοίταξα μπροστά. Ανάμεσα στα δέντρα φαινόταν μακριά η θάλασσα άδεια. Γέμισα αέρα το στέρνο μου και η αφήγηση άρχισε να ξετυλίγεται στο μυαλό μου» – λέει ο Βαγγέλης, ο αφηγητής του Ιάκωβου Ανυφαντάκη στο μυθιστόρημα Κάποιοι άλλοι (σ. 317). Τίποτα παράξενο για έναν πρωτοπρόσωπο ομοδιηγητικό αφηγητή, ο οποίος παίρνει το νήμα της αφήγησης, για να γνωστοποιήσει –τι άλλο;– την ιστορία του, να αποκτήσει δηλαδή ενώπιον του αναγνώστη σάρκα και οστά. Το ενδιαφέρον στο μικρό απόσπασμα-πρόταξη είναι το γεγονός ότι η δυναμική δήλωση του ήρωα γίνεται μόλις λίγο πριν το τέλος του μυθιστορήματος των 340 σελίδων. Η δήλωση μοιάζει με ξέσπασμα, σαν να κρύβεται σε κάθε πρόταση ένα «επιτέλους», το οποίο υπονοεί ποιος τελικά; Ο Βαγγέλης ή και ο Ιάκωβος, που, όπως πληροφορεί τον αναγνώστη η σημείωση στο τέλος του μυθιστορήματος, έγραφε το βιβλίο για τέσσερα ολόκληρα χρόνια;

(περισσότερα…)

της ΘΕΩΝΗΣ ΚΟΤΙΝΗ

Τασούλα Καραγεωργίου, Η πήλινη χορεύτρια, Γαβριηλίδης 2019

Η όγδοη συλλογή της Τασούλας Καραγεωργίου ανήκει σε εκείνο το είδος της ποίησης που διαλέγεται εκτεταμένα με την παλιότερη γραμματεία αλλά και τη γενεαλογία της ελληνικής γλώσσας. Μιας γλώσσας που αντιμετωπίζεται ως η πολύτιμη κιβωτός του λόγου που κατόρθωσε μελωδικά και ακαριαία να αποτυπώσει το διαχρονικό πάθος της ανθρώπινης μοίρας. Παντού το βλέμμα της κλασικής φιλολόγου που διέρχεται με άνεση και αγάπη περιοχές του λόγου και του μύθου που έχουν αποκτήσει έναν εμβληματικό συμβολισμό στην αυτοσυνειδησία του Έλληνα. (περισσότερα…)

Η αβάσταχτη ευρηματικότητα της γραφής του Δημήτρη Καρακίτσου

Ένα σχόλιο με αφορμή τη νουβέλα Ζαχαρίας Σκριπ (Ποταμός, Αθήνα, 2019)

της ΑΥΓΗΣ ΛΙΛΛΗ

Ως σάτιρα ορίζει το πέμπτο βιβλίο του ο Δημήτρης Καρακίτσος, με μια καθόλου ασυνήθιστη συγγραφική πρακτική, η οποία εντούτοις δεν παύει ποτέ να γοητεύει και να προσελκύει το ενδιαφέρον του αναγνώστη που αγαπά να συνδιαλέγεται (και να συνεργάζεται) ποικιλοτρόπως με τον συγγραφέα και το κείμενο (την ίδια στιγμή που συμβαίνει και το αντίστροφο, βεβαίως). Με αυτή την κλασική περικειμενική πρακτική λοιπόν, δηλαδή μια συγγραφική δήλωση επί του είδους στη σελίδα τίτλου, ο συγγραφέας κλείνει από την αρχή το μάτι στον αναγνώστη∙ διευκρινιστικά, επιβεβαιωτικά, καταφατικά, διαζευκτικά, εμπιστευτικά και με πολλούς άλλους τρόπους, διευρύνοντας ουσιαστικά -και κυρίως αυτό- ακόμα περισσότερο τα (ερμηνευτικά) ενδεχόμενα και τις (ειδολογικές ή άλλες) δυνατότητες του κειμένου. Στην περίπτωση του Ζαχαρία Σκριπ δίδεται η εντύπωση ότι με την επιλογή του προσδιορισμού του είδους της σάτιρας (ή του σατιρικού τρόπου) ο Καρακίτσος μάς λέει: «Ναι, είναι σάτιρα, σωστά το καταλάβατε» ή «Ναι, είναι και σάτιρα» ή «Σάτιρα φυσικά, τι άλλο θα μπορούσε να είναι;». Ωστόσο, εν μέσω ανοιχτών ειδολογικών/μορφολογικών και ερμηνευτικών ενδεχομένων, ο Ζαχαρίας Σκριπ σίγουρα δεν είναι μόνο αυτό. Ή εν πάση περιπτώσει, για να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά, παραμένοντας στο περικείμενο, του οπισθοφύλλου αυτή τη φορά,  με αυτό το «σατιρικό κλείσιμο του ματιού στο ρυπαρό μας παρόν», τι είδους σύγχρονες καταστάσεις σατιρίζονται σε αυτό το βιβλίο, που αφηγείται γεγονότα του 1914; Ο βαρύς (και επίκαιρος) αναστεναγμός «Πού να ’σαι τώρα ρε Ζαχαρία;» με ποια ή ποιες αφορμές εκφέρεται; (περισσότερα…)

 

Ἰωάννης Λεοντακιανάκος (1954-1974)

«Ἕνας Ἕλληνας Προῦφροκ, γεννημένος μὲ ἄσπρα μαλλιά»

 τοῦ ΣΥΜΕΩΝ ΣΤΑΜΠΟΥΛΟΥ

Ὁ Τάκης Παυλοστάθης ποῦ νὰ κοιμᾶται; Ὁ Λεωνίδας Παπαδάκης, ὁ Σπύρος Βέργος, ὁ Ζάχος Σιαφλέκης, ὁ Ἀλέξης Τραϊανός, ὁ Καλλίνικος Διονύσης, ὁ Χρῆστος Μπράβος, ποῦ νὰ κοιμοῦνται;  Ὁ Ἰωάννης Λεοντακιανάκος, ὁ Λαδᾶς, ὁ Ἀνδρέας Τζουράκης, ὁ Στέφανος Μπεκατῶρος, ὁ Δημήτρης Ποταμίτης ποῦ, ποῦ νὰ κοιμοῦνται; Ὁ Βασίλης Στεριάδης, ὁ Γιάννης Κοντός, ἡ Μπίλη Βέμη, ὁ Γιῶργος Κ. Καραβασίλης, ἡ Μαρία Κυρτζάκη, ὁ Γιάννης Κακουλίδης, ὁ Χιόνης Ἀργύρης, ὁ Βαρβέρης, ποῦ νὰ κοιμοῦνται; Ἡ Νατάσα Χατζιδάκι, ὁ Κώστας Ριτσώνης, ὁ Στέλιος Λύτρας, ὁ Σουλιώτης Μίμης καὶ ἄλλοι, ἄλλοι, ποὺ ξέχασα, ποῦ, ποῦ νὰ κοιμοῦνται; Ὢ στίχοι ἀσημένιοι ποὺ σφάζετε. Ὢ ποίηση σφραγίδα σὲ ἔνταλμα συλλήψεως ἀθώου.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ, «Ὑπὲρ τεθνεώτων»[1]

~.~

Στὶς 3 Δεκεμβρίου 1974 ἡ ἐφημερίδα Τὰ Νέα ἔγραψε: «Οἱ καλοὶ πεθαίνουν νέοι. Μόλις 21 ἐτῶν πέθανε χθὲς ὁ ποιητὴς Ἰωάννης Λεοντακιανάκος, ἀπὸ συγκοπὴ καρδιᾶς. Ἔπασχε παιδιόθεν ἀπὸ μυοπάθεια. Παρ’ ὅλα αὐτὰ σπούδασε φιλολογία κι ἔγραφε ποίηση. Στὶς δυὸ συλλογές του –Οἱ διάφανες συμφωνίες τῆς Πέμπτης [1972] καὶ Τόξα καὶ μίμηση βίων [1973]- ὁ κριτικὸς Κώστας Κουλουφάκος εἶχε ξεχωρίσει μιὰ μεγάλη ἐλπίδα τῆς νεότερης ποίησης. Ὁ Ἰωάννης Λεοντακιανάκος κηδεύεται ἀπόψε στὴν πατρίδα του, τὴν Ἀρεόπολη Μάνης». (περισσότερα…)

της ΘΕΩΝΗΣ ΚΟΤΙΝΗ

Παναγιώτης Βούζης, Δικαιοσύνη, Κοινωνία των (Δε)κάτων, 2019

Δικαιοσύνη, παράξενος τίτλος για ένα παράξενο βιβλίο. Το τρίτο ποιητικό βιβλίο του Βούζη καταγράφει την εξαρθρωμένη κοινωνική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας της κρίσης, του χαοτικά διασυνδεδεμένου κόσμου που αναπαράγεται αυτοματικά και παγιδεύεται τερατικά στην πολλαπλή δικτύωση της τεχνολογίας και των απρόσωπων κέντρων εξουσίας. Ένας κόσμος- σπασμένος καθρέφτης και κάθε όψη του κάτοπτρο επάλληλων πραγματικοτήτων που στη συστρωμάτωσή τους καταργούνται αμοιβαία, αφού δεν κατορθώνουν να συναντηθούν. Προκειμένου να στήσει αυτό τον άκεντρο κόσμο, ο Βούζης υιοθετεί μια γραφή χωρίς κέντρο και μια φωνή που διασπείρεται σε πλήθος φωνές, σε παράλληλες εκδοχές της συνείδησης. Όχι με τον τρόπο της πολυφωνικής ενορχήστρωσης του λόγου, αλλά με την αυτιστική ταυτοχρονία πολλών φορέων του λόγου που δεν διαλέγονται.

Είναι ένας κόσμος γνωστός: ο μέσος άνθρωπος που διαβιοί στο καθεμέρα, οι άνεργοι, οι πρόσφυγες, το χρέος, οι κυβερνήσεις, οι τράπεζες,  ο λαός της οθόνης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αυτός όμως ο γνωστός κόσμος, φασματικά ιδωμένος, χάνει τη στιβαρότητά του και μεταμορφώνεται σε ένα φάντασμα ακοινωνησίας: παράλληλα, ασύμβατα, ασυνάρτητα γεγονότα εκπίπτουν σε συμβάντα, παράλληλα υποκείμενα –φορείς του λόγου δεν γίνονται πρόσωπα αλλά παραμένουν μηχανικοί εκφωνητές ενός παραληρήματος. Ας δούμε ένα δείγμα:

Κάθε ημέρα

Να τη φέρεις στο σπίτι μετά το σχολείο
αν αφήνουμε πίσω πολλούς που δεν έχουν
στα σκουπίδια μαζεύονται ήσυχοι φόνοι
με γκριμάτσες που κάνουν οι δούλοι των πρώτων
η βαρύτητα ρίχνει τα όμορφα λόγια
ξεχωρίζοντας όσους πιο εύκολα σπάζουν
ο επίσημος φόβος μιλά στις ειδήσεις
στ’ αλήθεια πεθαίνουν μαζί απ’ αγάπη
τον βραβεύσανε μόλις κατάντησε κλόουν
και αυτή την ημέρα σε φίλησα άδεια
απ’ τους πρόσφυγες ένας κοιτάζει εσένα
η απίστευτη θέση κοντά στους σπουδαίους
στη δουλειά μάς μαθαίνουν τον άκακο λύκο
η βαρύτατη θλίψη του άνθρωπου δίχως.

Εδώ διαπλέκονται ο κοινότοπος λόγος της αστικής καθημερινότητας, τα τηλεοπτικά στερεότυπα, σπαράγματα μιας μόλις αρθρωμένης προσπάθειας να απευθυνθείς σε ένα πραγματικό «εσύ», η ουδέτερη, διαπιστωτική φωνή που φέρει τη «βαρύτατη θλίψη του άνθρωπου δίχως». «Η βαρύτατη θλίψη του άνθρωπου δίχως» είναι το ζητούμενο  της συλλογής. Αυτό το δίχως το απεικονίζει με τη σκηνογραφία ενός κόσμου που έχει χάσει την συνείδηση του ανθρώπινου, άρα την ικανότητα να βιώσει το τραγικό και εκπίπτει σε μια καρικατούρα. Στερούμενος το βάθος απλώνεται οριζόντια, ολοένα μη πραγματικός στη συνείδηση, παρ’ όλη ή μάλλον εξαιτίας της φαντασμαγορικής δυστοπίας του. Γι’ αυτό και ο Βούζης, για να σαρκώσει αυτό το τεχνητό τοπίο, κάνει συχνές νύξεις σε στοιχεία της ποπ κουλτούρας, των υπερηρώων  των κόμικ, της εικονικής κυβερνοπραγματικότητας τύπου matrix, συνθέτοντας σε ορισμένα ποιήματα μια φουτουριστική παρωδία της μεταμοντέρνας κατάστασης. Αυτή την πραγματικότητα την κατοικούν η σκόνη του Άρη που καλύπτει την πόλη, πρόσωπα άδεια «από την οθόνη», «οι φοβερότερες selfie με θέα τη συντέλεια», «πολύχρωμα χαλίκια ντοπαμίνης ριγμένα παντού», «το κακό μεταιωμένο από τους υπερήρωες/ και η κατάργηση του φόρου για όσα δεν είχες ποτέ».

Sprint

η κοινή γνώμη βουτά στην απορία πώς από
τόσο μικρή απόσταση η διαδήλωση έχασε
το γκολ μ’ αποτέλεσμα πλάι στη Μαύρη Θάλασσα να
χτυπήσει κόκκινο η αληθινή φαντασία του
τραπεζίτη-Θεού ενώ η Σοφία του μαζί
με μια φίλη για κάλυψη συναντιόταν με τον πιο
όμορφο βάτραχο τον τρελό ποιητή που ξέρει
πόσο ακόμη πρέπει να μεγαλώσει αυτό που
κρύβεις κάτω από τη φούστα σου ανάμεσα στα
πόδια πριν αναρτήσεις τη μεταδοτική πολύ
κακία του για να μαραίνει εικονικά λουλούδια αν
τα συνηθισμένα θαύματα γιατρεύουν τη λύπη
τ’ απροσδόκητα έχουν βαριές επιπτώσεις όπως
όταν στο σεξ ξεχνώ αν μου είπε να τελειώσω έξω
ή μέσα και τόσες εργάτριες μέλισσες και τόσο
διάβασμα πριν το διαγώνισμα πάνε στράφι αφού
η έγχρωμη πλευρά της σελήνης δεν γυρίζει με
τίποτα για να βλέπω τη στραγγισμένη ψυχή της.

Σαφής στόχευση η κοινωνική κριτική η οποία σε ορισμένα σημεία είναι υπέρ το δέον πρόδηλη, ιδιαίτερα όταν στρέφεται στην εν Ελλάδι κατάρρευση. Η Ελλάδα της κρίσης είναι κυρίαρχο θέμα στη συλλογή, όπως δείχνουν τα ακόλουθα αποσπάσματα: «στο εξής τους μισθούς θα τους δίνουν με κλήρο/ στον καθένα που θέλει να ζήσει για πάντα/ σε μια χώρα που σβήνει παιδιά και ελπίδες/ περπατούσε η δόξα μονάχη αφότου/ τρομοκράτες αφήσαν λουλούδια στους τάφους», «παραδίνομαι όταν αυξάνουν τον πόνο/ και βραβεύουν εκείνους που ξεκίνησαν πρώτοι/ τη μεγάλη φωτιά στα Γεράνεια Όρη/ η Ελλάδα θα ήταν υπέροχος τόπος […] αλλά τώρα θυμίζει εκούσιο λάθος», «Οι ειδήσεις αρχίζουν/ με τους τίτλους του τέλους/ η Ελλάδα θα γίνει/ εξωγήινη βάση», «η Ελλάδα θα ήταν ο καλύτερος τόπος/ για να βρίσκουν δουλειά αυτοί που μπορούν να τρέξουν/ δυο χιλιόμετρα χωρίς οι σκοπευτές να τους πετύχουν». Ορισμένες φορές, όμως, περισσεύει κάποιος αμετουσίωτος διδακτισμός μέσα από τον παρωδιακό τόνο.

Η ειρωνική ανάγνωση αυτής της πραγματικότητας ενισχύεται από την έντονα έρρυθμο και ταχύ λόγο, αποτέλεσμα της σωρευτικής εκφοράς, της αστιξίας, του συμπαγούς όγκου του κειμένου, αλλά και της σταθερής μέριμνας για ρυθμοποίηση. Γι’ αυτό και η συνειδητή χρήση έμμετρων σχημάτων όπως του αναπαίστου, είτε σε εκτεταμένο δεκατρισύλλαβο είτε σε σπασμένο επτασύλλαβο, όπως επισημαίνει στο προλογικό του σημείωμα ο Νάνος Βαλαωρίτης:

Αναπαιστικό ταχυδρομείο

Η ανίκητη τάση να ξέρεις το τέλος
αν σε δουν θα τρομάξεις από την ασχήμια
στη δουλειά ετοιμάζουν τον νέο μου κλώνο
μα κανείς δεν τολμά να μιλήσει στα ίσια
απ’ τους πρόσφυγες κάποιος θυμίζει εσένα
να γυρίσεις στις έξι χωρίς να με θέλεις   […]

και:

Ο κοινότοπος λόγος

Ο κοινότοπος λόγος
που εκφέρεις με μέτρο
Ο επίσημος φόβος
σαν τανάλια του γέλιου
Οι ουρές των ανέργων
σε παράλληλα μήκη
Η καινούρια σελήνη
σε κλισέ αναρτήσεις […]

Η μέριμνα για την ρυθμική ενίσχυση του στίχου δηλώνει ότι το ποίημα, που αρχικά φαίνεται ως μια σχετικά άμορφη ασθματική μάζα λόγου, έχει υποστεί μεγαλύτερη επεξεργασία από αυτή που αρχικά αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης. Ο ρυθμικός τροχασμός του στίχου είναι ιδιαίτερα χρήσιμος, αφού έρχεται να  λειτουργεί ως αντίπαλος πόλος της αντιποιητικής γλώσσας που χρησιμοποιείται συνειδητά. Από την άλλη, λειτουργεί ως το χρονικό ισοδύναμο της ασυνεχούς επείγουσας πραγματικότητας: η τρέχουσα ιδιόλεκτος του διαδικτύου, το ανολοκλήρωτο, αποσπασματικό, συνθηματικό της επικοινωνίας των μέσων δικτύωσης, του στερεότυπου λόγου, η κεκτημένη ταχύτητα των αυτοματισμών του βίου, οι διαλείψεις της τραυματισμένης συνείδησης, μέσα από την επιτάχυνση που τους προσδίδει ο ρυθμικός λόγος, αναδεικνύουν την πυρέσσουσα πορεία  του εκτροχιασμένου νοήματος της ζωής. Αυτό το εκτροχιασμένο νόημα ορισμένες στιγμές μέσα στο ποίημα στέκεται σε κάποιες πιο προσωπικές ή συγκινημένες παύσεις – στάσεις, όπως εδώ: «θα σου φέρω λουλούδια και γλυκά στην κόρη μας/ έχω κρυμμένα όπλα, βιβλία, προπάντων θυμό/ για να κάνουμε την ηρωική έξοδο στο ύψος» ή εδώ: «το μοιρολόγι του Έκτορα του πρώτου επιθετικού/της νεότητας του κόσμου».

Με τέτοια υλικά γίνεται ποίηση; Άλλως πως, είναι η Δικαιοσύνη ένα άξιο λόγου βιβλίο; Η γνώμη μου είναι πως ναι. Το διάβασα σαν γρίφο, το πολιόρκησα ως γοητευτικό αίνιγμα. Το κατανόησα στην ανθρωπιά που ζητούσε μέσα μου. Η ένστασή μου έγκειται στην ανάγκη της αυξημένης αναγνωστικής εγρήγορσης που απαιτεί το βιβλίο που το καθιστά δύσβατο στον απροετοίμαστο αναγνώστη. Τα ατάκτως ερριμμένα υλικά της σύγχρονης συνθήκης του βίου, το βίωμα του «όλα συμβαίνουν καταιγιστικά βίαια πια» ζητούν μια νέα γλώσσα να ειπωθούν και το βιβλίο του Βούζη είναι μια ενδιαφέρουσα και έντιμη προσπάθεια να ανιχνευθεί αυτός ο τρόπος, να συγχρονιστεί η ποιητική γλώσσα με αυτό το ιδίωμα, να γίνει το πρίσμα που διαθλά το φάσμα της νέας υβριδικής «πραγματικότητας» του 21ου αιώνα.

ΘΕΩΝΗ ΚΟΤΙΝΗ

της ΘΕΩΝΗΣ ΚΟΤΙΝΗ

Ελένη Βελέντζα, Το φίλημα του ήλιου, Σμίλη 2019

Διάλεξα να μιλήσω για το δεύτερο ποιητικό βιβλίο της Ελένης Βελέντζα, Το φίλημα του ήλιου (Σμίλη, 2019) ως ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της συμπτωματολογίας που παρουσιάζουν αρκετές πρώτες-δεύτερες συλλογές. Οι πρώτες συλλογές νέων ποιητών συνήθως κλείνουνε λογαριασμούς με τραύματα, ματαιώσεις, εφηβείες, γονείς, έρωτες και τα συναφή. Γι’ αυτό και συχνά είναι θανάσιμα, δραματικά σοβαρές σαν πράξεις αυτοχειρίας. Παράλληλα, βολιδοσκοπούν το πεδίο κάνοντας έφοδο στη γλώσσα αναγορεύοντάς τη σε μαγική επωδή που θα εξορκίσει τη βασκανία της ύπαρξης. Γι’ αυτό και οι γράφοντες μοιάζουν να ενδύονται το ρόλο του ποιητή λεξιλαγνικά, περιμένοντας πολλά από αυτή την τελεστική μαγεία της λέξης. Τα αποτελέσματα άγουρα ή έσωθεν ναρκοθετημένα, ακόμα και στις περιπτώσεις που πίσω υπάρχει η ψίχα της ποίησης. Αυτή η ψίχα όμως πολεμά να αναδυθεί σε ένα κείμενο που θέλει να μοιάζει υπερβολικά πολύ με ποίημα. Σε αυτή την παγίδα πέφτει και το βιβλίο της Βελέντζα. Παράδειγμα το ποίημα «Οι λέξεις».

Οι λέξεις επιστρέφουν
να πουν τα πράγματα (περισσότερα…)

Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΚΟΡΥΦΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΝΟΝΑ: 7+1 ΕΙΚΑΣΙΕΣ

 

του ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ

 

Απ’ την εποχή των Αλεξανδρινών η έννοια του κανόνα, των λίγων εκείνων έργων μιας λογοτεχνίας που λόγω της σπουδαιότητάς τους ο καλλιεργημένος άνθρωπος οφείλει να γνωρίζει, δεν έπαψε ποτέ να μας αποσχολεί. Ακόμη και σήμερα, εποχή «αυτοπραγμάτωσης» αναγνωστικής, ο κανόνας είναι κάτι παραπάνω από ένας ξερός κατάλογος έργων, επιβεβαιωμένων έστω από την αυθεντία του χρόνου. Κανόνας σημαίνει αυθεντία, παιδαγωγία, προσανατολισμός. Κανόνας εντέλει είναι η κατηγορική επιταγή του Καντ μεταφερμένη στο καθηκοντολόγιο του αναγνώστη. Ή, αν προτιμάτε, το παλιό εκείνο «λάβε και λέγε» του Δημοσθένη.

Ακόμα και αν το θέλαμε, και επιθυμίες τέτοιες «δημοκρατικές» ή ελευθεριάζουσες έχουν εκφράσει πολλοί, τον κανόνα, επίσημο ή άτυπο, παγιωμένο από καιρό ή ώς έναν βαθμό ακόμη ανοιχτό, δεν γίνεται να τον αγνοήσουμε. Τα μεγέθη που εκείνος συστήνει, οι συγγραφείς που προκρίνει είναι το μέτρο της σύγκρισης για όλους τους άλλους ‒ ακόμη και για εκείνους με τους οποίους προσωπικά θα θέλαμε ίσως να τους αντικαταστήσουμε. Γιατί δεν γίνεται βέβαια σ’ αυτόν να προστεθούν έτσι απλώς νέα ονόματα χωρίς πρώτα να παραμεριστούν κάποια άλλα. Ο κανόνας δεν είναι θησαυρός για να χωρούν όλα τα λήμματα. Είναι ένα ειδικό γλωσσάρι. Στις σελίδες του έχουν θέση μόνο οι εντελώς απαραίτητες έννοιες.

Τώρα, τον νεοελληνικό κανόνα συνήθεια παλιά και ιστορικά δικαιολογημένη θέλει να τον ξεκινάμε από τον Διονύσιο Σολωμό και, με σχετική συναίνεση ως προς τα ονόματα που περιλαμβάνει, να τον φτάνουμε ώς τουλάχιστον τη Γενιά του 1930 και τους συγγραφείς του Μεσοπολέμου. Με τον Μεταπόλεμο αρχίζουν ως γνωστόν τα προβλήματα, τα ονόματα πληθαίνουν και οι αποφάνσεις γίνονται αβέβαιες. Με την λεγόμενη πρώτη μεταπολεμική γενιά τα πράγματα μόλις τώρα αρχίζουν και λαγαρίζουν, από τη δεκαετία του 1970 και εντεύθεν ωστόσο το τοπίο παραμένει θολό· ακόμη και για συγγραφείς που από καιρό έχουν εκμετρήσει το ζην, η θέση τους στην αναγνωστική μας ιεραρχία είναι αμφίβολη.

Έχει κέντρο αυτός ο κανόνας; Έχει μια κορυφή γύρω από την οποία να συσπειρώνονται όλες οι άλλες, ένα παράδειγμα στο οποίο τρόπο τινά να λογοδοτούν; Σε άλλες λογοτεχνίες, τις περισσότερες, αυτό είναι δεδομένο. Το κέντρο, το απόλυτο σημείο αναφοράς της αρχαίας γραμματείας είναι προφανέστατα ο Όμηρος. Τον Βιργίλιο έχει αδιαμφισβήτητο επίκεντρό της η λατινική, τον Δάντη η ιταλική, τον Σαίξπηρ η αγγλική, τον Γκαίτε η γερμανική λογοτεχνία. Υπάρχουν βέβαια και εθνικές γραμματείες όπου αυτό δεν είναι τόσο σαφές. Για τους Ρώσσους το πρωτείο του Πούσκιν είναι δεδομένο, για τους φίλους της ρωσσικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό όχι και τόσο, εκεί οι μεγάλοι πεζογράφοι του 19ου αιώνα διατηρούν το προβάδισμα. Η γαλλική λογοτεχνία είναι πολυεστιακή: από τον Ρακίνα και τον Μολιέρο ώς τον Μπαλζάκ και τον Ουγκώ, ο αριθμός των σημαντικών φυσιογνωμιών που πρωταγωνιστούν στο ξεδίπλωμά της είναι εντυπωσιακός, και κανείς από αυτούς δεν φαίνεται να ίσταται πάνω από τους άλλους τόσο αναντίρρητα όσο λ.χ. ανάμεσα στους Ισπανούς συγγραφείς ο Θερβάντες.

(περισσότερα…)