του ΜΥΡΩΝΑ ΖΑΧΑΡΑΚΗ

Στη δεκαετία του 1960, με τη σταδιακή υποχώρηση της απήχησης του επαναστατικού μαρξισμού και την κυριαρχία του καπιταλιστικού ευδαιμονισμού, αναδύθηκαν στο προσκήνιο διάφορα άλλα κινήματα και τάσεις κριτικής της Δύσης, που συνήθως ήταν προσκείμενα στη Νέα Αριστερά. Κύριος στόχος τη κριτικής τους ήταν η μετατροπή του ανθρώπου να οδηγηθεί στη χειραφέτησή του, μακριά από τις διάφορες μορφές καταπίεσης των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών. Η Αντιψυχιατρική υπήρξε ένα από τις πιο αντισυμβατικά κινήματα εκείνης της περιόδου. Με πρωτεργάτες τους ψυχιάτρους David Cooper και τον Ronald Laing. Ο πολιτισμός μας καταπιέζει όχι μονάχα τα ένστικτα, όπως νόμιζε ο Freud, αλλά και κάθε μορφή υπερβατικότητας, θα πει ο Laing, αμφισβητώντας τις κλασικές ψυχιατρικές μεθόδους και απορρίπτοντας τον εγκλεισμό των φρενοβλαβών σε άσυλα. Να σημειωθεί πως η κόρη του, Fiona, θα διαγνωσθεί με σχιζοφρένεια και θα παραμείνει για χρόνια σε άσυλο φρενοβλαβών. Σύμφωνα με τον Laing, δεν αποτελεί παράδοξο όταν μέσα σε μια κοινωνία «μονοδιάστατων ανθρώπων», όποιος έχει εμπειρία διαφορετικών διαστάσεων βιώνει αυτό το γεγονός ως δίλημμα. Πολλοί από μας πετυχαίνουν να αποκτήσουν έναν ψεύτικο εαυτό για να προσαρμοστούν σε μια ψεύτικη πραγματικότητα. Η σχιζοφρένεια είναι αποτέλεσμα της αρκετά διαδεδομένης δυσκολίας του ατόμου να είναι ένα ολοκληρωμένο πρόσωπο και να μοιραστεί με άλλους την εμπειρία του εαυτού του μέσα στον κόσμο και για τον σχιζοφρενή ο άλλος άνθρωπος αντιπροσωπεύει μια απειλή για την ταυτότητά του, αλλά την ίδια στιγμή τον έχει ανάγκη για να τον αναγνωρίσει ως πρόσωπο. Η επίσημη Ψυχιατρική, έχει μάθει να αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείμενα, ταξινομώντας και περιγράφοντας τα παθολογικά συμπτώματά τους, τα οποία αποδίδει κατά κανόνα σε χημικές δυσλειτουργίες του εγκεφάλου. Όπως παραδέχεται ο Laing:

«σαν ψυχίατρος αντιμετωπίζω από την αρχή κιόλας μια τεράστια δυσκολία: πώς μπορώ να πάω κατευθείαν στους αρρώστους, όταν οι ψυχιατρικοί όροι στη διάθεσή μου απομακρύνουν τον άρρωστο από κοντά μου; Πώς μπορεί κανείς να δείξει το ανθρώπινο νόημα και τη σημασία της κατάστασης του αρρώστου, όταν οι λέξεις που πρέπει κανείς να χρησιμοποιήσει, είναι ειδικά κατασκευασμένες για ν’ απομονώνουν και να περικλείουν το νόημα της ζωής του αρρώστου μέσα σε μια ειδική κλινική οντότητα».

Ο Laing, βασισμένος στην εμπειρία του ως Ψυχιάτρου στο βρετανικό στρατό, στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, καθώς και στην κλινική Tavistock, όπου μελέτησε διάφορες περιπτώσεις σχιζοφρενών, διατυπώνει μια διαφορετική ερμηνεία για την ψυχική υγεία και ασθένεια, με βάση τη σκέψη του υπαρξισμού των Kierkegaard, Jaspers, Heidegger και Sartre. Θεμελιώδης ιδέα του είναι πως αυτό που εμείς αποκαλούμε «ψυχική ασθένεια» δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της αποτυχίας ενός ανθρώπου να επικοινωνήσει ικανοποιητικά με τους άλλους.

Στην πραγματικότητα, αυτό που οι περισσότεροι θεωρούν «τρέλα» είναι μονάχα η αδυναμία του ατόμου να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις της παράλογης κοινωνίας που ανήκει. Η επίσημη Ψυχιατρική βέβαια έχει μάθει να αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείμενα, ταξινομώντας και περιγράφοντας τα παθολογικά συμπτώματά τους, τα οποία αποδίδει κατά κανόνα σε χημικές δυσλειτουργίες του εγκεφάλου. Η προσέγγιση που εισηγείται εδώ ο Laing είναι αντίθετα προσωποκεντρική: βασισμένος σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενών του, εξετάζει το πώς αντιλαμβάνεται ο σχιζοειδής τον κόσμο γύρω του, καθώς οδηγείται από την υγεία στην ψύχωση. Κάθε ασθενής, για το Laing, δεν είναι κάτι που μπορεί να εξηγηθεί σαν τα φυσικά φαινόμενα, αλλά ένα αυθερμηνευόμενο ον που μπορεί να κατανοηθεί μέσω του πλαισίου σκέψης και δράσης του.

Θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στη διανοητική υγεία και ασθένεια έγκειται στην ύπαρξη ή μη της «οντολογικής σταθερότητας». Η οντολογική σταθερότητα είναι τόσο ουσιώδης που αν δεν επιτευχθεί, το άτομο νιώθει ότι απειλείται από τις κανονικές συνθήκες της καθημερινότητάς του. Το άγχος του διαθέτει τρία χαρακτηριστικά: «εγκύκλωση», «καταποντισμός» και «απολίθωση». Ο άνθρωπος τότε φοβάται ότι αν σχετιστεί με τους άλλους με οποιονδήποτε τρόπο, θα χάσει την αυτονομία του και από πρόσωπο θα μεταβληθεί σε πράγμα. Γι’ αυτό και κάθε φορά που κάποιος ενδιαφέρεται και προσπαθεί να τον γνωρίσει, ο σχιζοειδής το βιώνει ως επικείμενη απειλή. Ο εξωτερικός κόσμος είναι κάτι που συντρίβει την ύπαρξή του. Μέχρι και η αγάπη γίνεται αντιληπτή ως ένα είδος μίσους.

Νιώθοντας τα πάντα ως εξωτερικές απειλές, το οντολογικά ανασφαλές πρόσωπο προσπαθεί να προστατεύσει τον εαυτό του και καταφεύγει σε μια ακραία λύση: αποπροσωποποιεί τον εαυτό του, προκειμένου να μην αποπροσωποποιηθεί από τους άλλους. Αυτό το καταφέρνει διατηρώντας απόσταση από το σώμα του, που είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε εκείνον και τον εξωτερικό κόσμου. Ο σχιζοειδής θεωρεί έτσι τον εαυτό του κάτι άυλο και ασώματο, ενώ στις σχέσεις του με τους άλλους μεταχειρίζεται διάφορους «ψευδο-εαυτούς», ενώ ο πραγματικός εαυτός του παραμένει κρυφός από όλους, άρα και προστατευμένος. Υπάρχει λοιπόν μια διπλή τάση στο σχιζοειδή: από τη μια πλευρά ποθεί να απομονωθεί πλήρως από την εξωτερική πραγματικότητα, ενώ από την άλλη έχει ανάγκη να σχετίζεται με άλλους για να αισθάνεται ότι υπάρχει, ότι είναι ζωντανός άνθρωπος. Η αποτυχία του να εκδηλωθεί ως συγκροτημένη προσωπικότητα απεικονίζεται παραστατικά στις ιδέες του Heidegger για την «αναυθεντικότητα», στην έννοια της «κακοπιστίας» του Sartre και κυρίως στα μυθιστορήματα του Kafka. Ειδικά ο τελευταίος, σύμφωνα με τον Laing, κατάφερε να αναπαραστήσει με ακρίβεια τον κόσμο των σχιζοειδών: πρόκειται για έναν κόσμο όπου το κακό βιώνεται πλήρως, χωρίς να υπάρχει η παρηγοριά των αληθινών ανθρώπινων σχέσεων. Ουσιαστικά, σε εκείνον τον κόσμο τα άτομα έχουν ήδη απονεκρωθεί συναισθηματικά πολύ πριν φτάσουν στο θάνατο. Από τη στιγμή λοιπόν που ο σχιζοειδής περάσει τα στάδια αυτής της σχιζοφρενικής διαδικασίας καταλήγοντας στην απονέκρωση, του μένουν δύο δυνατότητες: είτε να την ολοκληρώσει θέτοντας τέλος στη ζωή του (αυτοκτονία), είτε να αποκαλυφθεί στους άλλους ανθρώπους γύρω του (ψυχωτική συμπεριφορά). Σε αυτό το στάδιο το ψυχικά υγιές άτομο έχει οδηγηθεί πλέον στις παρυφές της σχιζοφρένειας.

Εδώ όμως τίθεται το ερώτημα: υπάρχει ελπίδα ανάσχεσης αυτής της πορείας προς την τρέλα; Σύμφωνα με το Laing, η συμπεριφορά του γιατρού έχει θεμελιώδη σημασία: αν θέλει πραγματικά να κατανοήσει την ψύχωση του ασθενούς του, αυτό που πρέπει να κάνει δεν είναι να μελετήσει επανειλημμένα το ιατρικό του ιστορικό, αλλά να κατανοήσει τον τρόπο με το οποίο ο ίδιος προσδιορίζει τον εαυτό του μέσα στον κόσμο. Ο ασθενής είναι ικανός να καταλάβει το ενδιαφέρον του γιατρού του και από τη στιγμή που ο τελευταίος φτάσει σε σημείο να τον κατανοεί, έκπληκτος θα αντιληφθεί ότι τα περισσότερα «συμπτώματα» της ασθένειας έχουν εξαφανιστεί. Από εκεί και πέρα, αν ο γιατρός με υπομονή και αγάπη αποδεχτεί ολόκληρη την προσωπικότητα του σχιζοφρενή, θα τον βοηθήσει να συνθέσει σιγά σιγά τα διάφορα επί μέρους στοιχεία της διασπασμένης προσωπικότητάς του και να κατακτήσει την ψυχική του υγεία.

ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ